زبان فارسی؛ قلب تپنده تمدن ایرانی در گذر تاریخ

به گزارش خبرنگار ایکنا، ششمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی مبانی ایران‌شناختی با موضوع «ظرفیت‌های تمدنی زبان و ادبیات فارسی» با سخنرانی علی‌اشرف صادقی و محمود جعفری دهقی برگزار شد. دبیری این نشست تخصصی را شهریار نیازی دانشیار دانشگاه تهران و دبیر اندیشکده فرهنگ الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بر عهده داشت. در این نشست که در مرکز الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت برگزار شد، اساتید و کارشناسان و اعضای اندیشکده‌های الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت حضور داشتند.

نیازی در این نشست با نگاهی دقیق و جامعه‌شناسانه به این موضوع اشاره کرد که فرهنگ شناسان و جامعه شناسان بر این باورند زبان، قلب هر فرهنگ و منشأ و مبنای فکر و منطق است. از سویی هویت بخش و منشأ همبستگی ملی و سرزمینی برای یک کشور به شمار می‌آید و نمی‌توان به زبان تنها از حیث کارکردی و ارتباطی نگاه کرد. 

وی با اشاره به اینکه زبان، ارتباط تنگاتنگی با پیشرفت یک کشور و ارتقای ظرفیت شناختی دارد و می‌تواند ظرفیت حرکت و پیشرفت یک کشور را تحت تأثیر قرار دهد، یعنی ادبیات فارسی فقط یک کلمه نیست، بلکه عرصه گسترده‌ای از حکمت ایرانیان را شامل می‌شود که در زبان فارسی مندرج بوده و با پیشرفت اخلاقی و رفتارهای متمدنانه ایرانیان ارتباط بسیار نزدیک داشته است.

گزیده‌ای از این نشست را در ادامه می‌خوانیم:

محمود جعفری دهقی استاد گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و دکتری مطالعات زبان‌های باستانی از دانشگاه لندن گفت: مطلع سخنم را با این پرسش آغاز می‌کنم که چرا زبان و ادبیات فارسی بیش از هزار سال دوام پیدا کرده و تا به امروز به دست ما رسیده است و به مناسبت تخصص خود به پیشینه این موضوع با نگاه تاریخی پرداختم تا ظرفیت و عوامل آن را مطرح کنم.

 بنا به شواهد تاریخی و باستان شناسی و ...، از هزاره اول پیش از میلاد، گروهی به ایران مهاجرت کردند و مورخین آنها را  آریایی‌ نام نهادند. با کاوش‌های صورت گرفته توسط باستان شناسان آنها از ظرفیت تمدنی مطلع شده‌اند که از همان آغاز وجود داشته است. این ظرفیت تمدنی از آمیختن این اقوام مهاجر با تمدنهای ساکن به اضافه تمدن‌های همسایه، سرزمین اندیشکده‌ای را ایجاد کرد که می‌توان آن را اندیشکده ایرانی دانست.

اگر بخواهیم جهان‌بینی ایرانی را در این اندیشکده در یک مسئله‌ای مثل آفرینش دنبال کنیم به گسترده‌ای می‌رسیم که بسیار عمیق و با اهمیت است. مسأله آفرینش در واقع اعتقاد به یک خدای واحد است و فرشتگانی که هر یک وظایفی را به عهده داشتند؛ مثلاً برای زمین یک فرشته نگهبان وجود دارد که از آن مراقبت می‌کند تا زمین و خاک آلوده نشود، همچنین برای آب، فرشته خرداد وجود دارد که آب آلوده نشود. از سویی  ما می‌بینیم که برای کلام هم یک ایزدی داشتند و از این جهت کلام، نزد ایرانیان و در این اندیشکده به وسعت ایران دارای اهمیت بسیار است. 

ایرانیان معتقد بودند که بسیاری از مسائل را باید سینه به سینه نقل کرد؛ علی رغم اینکه توانایی نگاشتن داشتند چنان که در کتیبه‌های هخامنشی می‌بینیم و بسیار مجهز و پیشرفته است اما متون دینی و فکری در نظر آن‌ها باید سینه به سینه نقل می‌شد و این شیوه حتی تا امروز هم ادامه دارد چنان که امروز نیز شاهدیم، مثلا مردم، دیوان حافظ یا قرآن را از حفظ می‌خوانند چرا که برای آن‌ها مقدس است.

بخش دیگری از نظام فکری در این اندیشکده این است که در این جهان پدیده‌ای اهریمنی وجود دارد که باید با آن مبارزه شود؛ لذا اشکال مختلف مجسم کردن دیوان یا صفات ناپسند که در درون انسان به این شکل متجلی می‌شود همه بیانگر هدف الهی است که می‌خواهد موجودی بیافریند که با این پدیده مبارزه کند؛ بنابراین انسان آفریده می‌شود و وظیفه او در این جهان مشخص می‌شود. 

یکی از امکاناتی که برای زبان ظرفیت، ایجاد می‌کند، قدرت حکومت است. اگر امروز شاهد هستیم که زبان انگلیسی یک زبان جهانی شده، از این جهت است که صاحبان این زبان قدرت سیاسی و اقتصادی داشتند و توانستند این زبان را گسترش دهند. بنابراین هخامنشیان به خاطر داشتن توانایی و قدرت سیاسی توانستند در یک گستره بسیار عظیمی، فرهنگ و جهان بینی را تسری دهند و به گسترش تعاملات فرهنگی از چین تا سرزمین‌های آسیای میانه تا غرب آسیای صغیر کمک کنند. این گسترش تا دوره ساسانیان ادامه یافت و در دوره خسرو اول، نهضت علوم و فلسفه شکل گرفت، حلقه‌های فلسفی تشکیل شد و آثار مهمی مانند ترجمه آثار ارسطو و آثار فلسفی ایرانی تدوین گردید.

با ظهور اسلام، ایرانیان با آغوش باز این دین را پذیرفتند و در ترجمه و توسعه علوم نقش داشتند، به‌ طوری که آثار علمی و فلسفی از زبان‌های مختلف به زبان عربی ترجمه و در بیت‌الحکمه بغداد جمع‌آوری شد. در این دوره، زبان فارسی دری در خراسان شکل گرفت و به عنوان زبان ادبی و علمی در کنار زبان عربی مورد استفاده قرار گرفت. ورود اندیشه‌های عرفانی، با شاعران بزرگی مانند سنایی، عطار، مولوی، حافظ و سعدی، تحول عظیمی در ادبیات فارسی ایجاد کرد که نه تنها در ایران بلکه در سراسر جهان تأثیرگذار شد. آثار این دوره، از جمله اندرزنامه‌ها و کتاب‌های اخلاقی، نشان‌دهنده غنای فرهنگی و فکری سرزمین ایران است که به زبان فارسی نگاشته شده است.

زبان همواره پل  و وسیله‌ای برای پیوند فرهنگی و انتقال ارزش‌های سنتی و مدرن بوده تا جایی که در دوره انقلاب مشروطه، زبان فارسی توانست با ارزش‌های مدرن هماهنگ شود و راه را برای توسعه علمی و فرهنگی هموار سازد. امروزه، آثار ادبی فارسی همچنان در جهان مورد توجه است و نگرانی‌هایی درباره زوال آن بی‌مورد است، زیرا بزرگان و دانشمندان ایرانی همواره در حفظ و توسعه این میراث کوشا بوده‌اند. ما شاهدیم که آثار مولوی در آمریکا به عنوان پرفروش‌ترین کتاب معرفی شده و این نشان می‌دهد که این مولوی زنده‌ است.

در خصوص چالش‌هایی که در وضعیت فعلی زبان و ادبیات فارسی شاهد هستیم جهانی شدن است، طبیعتا با توجه به تسلطی که زبان انگلیسی، فرانسه و آلمانی و ... پیدا کرده، طبیعتاً اندکی زبان فارسی در محاق رفت همچنین ضعف در تولید علمی ماست تا بتوانیم با این چالش‌ها مقابله کنیم؛ از جمله کارهایی که می‌توانیم انجام دهیم دیپلماسی فرهنگی است؛ به گونه‌ای که با همسایگان و همه کشورهای جهان به شکلی ارتباط برقرار کنیم و آثار تمدنی و فرهنگی خود را از طریق نشست، همایش و ترجمه متون مختلف معرفی کنیم و دیگری توجه به نقش فضای دیجیتال در دنیای امروز است.

علی‌اشرف صادقی استاد دانشگاه ادبیات تهران و عضو فرهنگستان علوم و دارای دکترای زبان شناسی از فرانسه در ادامه گفت: زبان فارسی به عنوان زبان ملی و رسمی است که ۲۵۰۰ سال سابقه دارد و همانطور که از نامش پیداست از استان فارس که  نخستین بار هخامنشیان در آنجا ساکن بودند و به آن زبان صحبت می‌کردند باز می‌گردد، آنها توانستند این زبان را در تمام قلمرو خود وسعت دهند.

 زبان فارسی در طول تاریخ در قالب‌های مختلفی مانند ایلامی، پهلوی، دری و در تعامل با زبان‌های دیگر مانند عربی و یونانی بوده و زبان‌های منطقه‌ای و گویش‌های محلی را نیز در خود داشته است. این زبان تا زمان ساسانیان زبان مسلط بود و با فتح ایران توسط اسلام، زبان عربی در کنار فارسی قرار گرفت و در مکتوبات نیز رواج داشته است.

در دوره صفویه، شاعران و متفکران ایرانی در مقابل فشارهای تنگ‌ نظرانه صفویان، به هند مهاجرت کردند و آثار مهمی در آنجا خلق شد. همچنین، تاریخچه‌ای از فعالیت‌های جاسوسی و تحقیقات غربی‌ها درباره زبان و فرهنگ ایران ارائه شده است، از جمله نقش مأموران انگلیسی و آمریکایی در جمع‌آوری اطلاعات و ترویج زبان انگلیسی و تأثیرات آن بر زبان فارسی و میراث فرهنگی ایران.

وی در پایان گفت: استفاده از زبان فارسی توسط دانشمندان و فیلسوفانی مانند ابوریحان بیرونی و ابن سینا، بخشی از تلاش‌هایی است که در مسیر حفظ و ترویج زبان فارسی صورت گرفته بود.