راهکارهای تغذیه‌ای برای کاهش تأثیر آلودگی هوا بر بدن

جلال‌الدین میرزای رزاز، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و رئیس انجمن تغذیه ایران (اتا) طی یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داده، ضمن تشریح مهمترین مواد آلاینده هوا و تأثیر هر یک از این آلاینده‌ها بر بدن، اصول تغذیه‌ای مناسب برای کاهش اثرات آلودگی هوا بر سلامت را تشریح کرده است که در ادامه باهم می‌خوانیم:

«وارد شدن هرگونه ماده خارجی به آب، هوا، خاك و زمین به میزانی كه كیفیت فیزیكی، شیمیایی یا بیولوژیكی آن را به گونه‌ای تغییر دهد كه به حال انسان، سایر موجودات زنده، گیاهان یا آثار و ابنیه مضر باشد را آلودگی می‌گوییم. آنچه که در حال حاضر در شهرهای بزرگ ایران، به خصوص تهران مورد توجه قرار گرفته است، آلودگی هوا است.

هوای سالم هوایی است که میزان ذرات معلق آن از حد سلامت تجاوز نکرده و یک سری ترکیبات شیمیایی آن مانند دی اکسید کربن در محدوده خاصی باقی مانده و یک سری آلاینده‌های شیمیایی مانند مونوکسید کربن، اکسیدهای نیتروژن و گوگرد ترجیحا در آن ظاهر نشده و یا در حداقل مقدار مجاز قرار گیرد.

آلودگی‌های هوا به صورت آلاینده‌های شیمیایی، آلاینده‌های میکرو بیولوژیکی و ذرات معلق دسته بندی می‌شوند.

مهم‌ترین آلاینده‌هایی که از طریق فعالیت‌های انسانی تولید می‌شوند، شامل: مونوکسید کربن (گازی بی‌بو و بی‌رنگ و سمی که بر اثر احتراق ناقص ایجاد می‌شود)؛ اکسیدهای گوگرد به ویژه دی‌اکسید گوگرد (ذغال سنگ و سوخت‌های نفتی مقداری گوگرد نیز در خود دارند و سوختن آنها دی‌اکسید گوگرد تولید می‌کند) و اکسیدهای نیتروژن به ویژه دی اکسید نیتروژن (که بر اثر احتراق در دماهای بالا تولید می‌شوند. دی‌اکسید نیتروژن بویی تند و زننده دارد و رنگ قهوه‌ای که بر فراز آسمان شهرهای بزرگ دیده می‌شود ناشی از این گاز است. ذغال سنگ و سوخت‌های نفتی مقداری گوگرد نیز در خود دارند و سوختن آنها دی‌اکسید گوگرد تولید می‌کند) هستند.  

همچنین ترکیبات آلی فرار (این ترکیبات به دو دسته متان و غیرمتان‌ها تقسیم می‌شوند. متان گاز اصلی تشکیل‌دهنده گاز طبیعی است و اثر گلخانه‌ای بسیار نیرومندی دارد. بقیه ترکیبات آلی فرار هم اثرات گلخانه‌ای قابل توجهی دارند. ترکیبات فرار آروماتیک مثل بنزن و تولوئن اثر سرطانزایی داشته و در معرض آنها قرار گرفتن به طور مستمر می‌تواند منجر به سرطان خون شود)؛ ذرات معلق (به تمامی اجزاء ریز مایع یا جامدی (به جز آب خالص) گفته می‌شود که در جو زمین پراکنده هستند و اندازه میکروسکوپی یا زیرمیکروسکوپی اما بزرگ‌تر از ابعاد مولکولی دارند. ذرات کوچکتر بسیار خطرناکتر هستند چراکه به ریه‌ها نفوذ کرده و برخی از آنها حتی وارد جریان خون می‌شوند و باعث بیماری‌های تنفسی و قلبی مختلف می‌شوند. این ذرات همچنین بر روی خاک و آب نشسته و آلودگی منابع آبی و خاک را موجب می‌شوند)؛ کلروفلوئوروکربن‌ها (گازی که عامل اصلی تخریب لایه ازن است و استفاده از ترکیباتی که باعث آزادسازی آن می‌شود امروزه ممنوع شده‌است)؛ فلزات سمی (مثل سرب و جیوه)؛ ازون تروپوسفری؛ آلودگی‌های رادیواکتیو و آمونیاک (که بیشتر بر اثر استفاده از کودهای شیمیایی در بخش کشاورزی ایجاد می‌شود) دیگر آلاینده‌هایی که از طریق فعالیت‌های انسانی تولید می‌شوند.

اگر خواسته باشیم سهم آلاینده‌ها را به صورت تقریبی و درصدی بگوییم می‌توان سهم هر آلاینده را به این صورت بیان کرد: «مونوکسید کربن: ۴۰٪»، «اکسیدهای نیتروژن: ۲۰٪»، «دی‌اکسید گوگرد: ۱۵٪»، «ترکیبات آلی فرار: ۱۰٪»، ذرات معلق (PM2.5 و PM10) ۱۰٪» و  سایر آلاینده‌ها (فلزات سنگین، ازون، آمونیاک) ۵٪». اما اگر بخواهیم بدانیم که هر کدام از این آلاینده‌ها بیشتر بر چه قسمت‌هایی از بدن آثار تخریبی دارند، می‌توان شدت اثرات بهداشتی آنها را به صورت زیر بیان کرد: 

آلودگی هوا به طرق گوناگونی می‌تواند آثار زیانبار درازمدت و كوتاه مدتی بر سلامت انسان‌ها بگذارد؛ البته تاثیر آلودگی هوا بر افراد مختلف متفاوت است. آسیب‌پذیری برخی افراد در برابر آلودگی هوا بسیار بیشتر از سایرین است و كودكان كم سن و سال و سالمندان بیشتر از دیگران از آلودگی هوا آسیب می‌بینند.

براساس مطالعات اپیدمیولوژیک بیشترین تأثیر آلودگی هوا براساس ایجاد استرس اکسیداتیو در بدن است، چنانچه برخی بیماری‌ها مانند آسم، بیماری قلبی و ریوی در مواقع آلودگی هوا تشدید می‌شوند. معمولا میزان آسیب‌ها بستگی به میزان قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی زیانبار دارد یعنی مدت تماس با آلاینده‌ها و غلظت مواد شیمیایی مهم است. باید توجه داشته باشیم که کودکان و سالمندان بیشتر از سایر گروه‌های سنی در آلودگی هوا آسیب‌پذیر هستند.  

آثار كوتاه مدت آلودگی هوا عبارت است از حساسیت چشم‌ها، بینی و حلق، عفونت‌های دستگاه تنفسی فوقانی مانند برونشیت و ذات الریه، سردرد و تهوع. واكنش‌های آلرژیک نیز از دیگر عوارض كوتاه مدت این مشكل زیست‌محیطی است.

آثار درازمدت آلودگی هوا می‌تواند بیماری مزمن تنفسی، سرطان ریه، بیماری قلبی و حتی آسیب به مغز، اعصاب، كبد و كلیه‌ها را شامل شود.

تأثیر آلودگی هوا بر عقیم شدن

عقیمی ناشی از كاهش شمار اسپرم در مردان از عوارض آلودگی هوا شناخته شده است. آلودگی هوا نه تنها در تشدید آسم نقش دارد بلكه بزرگ‌ترین عامل خطر در ایجاد این بیماری محسوب می‌شود. پزشكان از جمله عوامل مؤثر در بروز جوش صورت را آلودگی هوا معرفی می‌كنند. این معضل برای بیماران دیابتی مرگبار است. آلودگی هوا در فرایند كنترل جریان خون در دیابتی‌ها اختلال ایجاد می‌كند. در تحقیقات انجام شده مشخص شده است آلودگی هوا در بروز چاقی نقش دارد و مرگ زودرس در نواحی آلوده شهرها به اثبات رسیده است.

اخیرا عنوان شده است که آلاینده‌ها توان گیاهان را برای مقابله با بیماری‌ها و حشرات كاهش داده و در رشد آنها تاثیر منفی می‌گذارند و بسیاری از درختان در بزرگراه‌های شهر تهران در حالت نیمه مرگی هستند كه به علت انباشت لایه‌ای از ذرات آلاینده بر شاخ و برگ آنهاست.

محققان با بررسی مکانیسم اثر آلاینده‌ها بر بدن به این یافته‌ها دست رسیده‌اند که تنفس موادی نظیر اوزون، نیتروژن، دی‌اکسیدکرین، ذرات غبار و یا ترکیبات سوخت بنزین، باعث از بین رفتن انواع ترکیبات آنزیمی و غیر آنزیمی با کارکرد آنتی اکسیدانی در بدن می‌شوند و در نتیجه مواد اکسیدان به راحتی به ارگان‌های بدن انسان آسیب می‌رساند. در نتیجه به منظور پیشگیری از این آسیب‌ها، باید از نظر تغذیه‌ای بدن خود را از مواد آنتی‌اکسیدان غنی کرد تا ضرر ناشی از تنفس آلاینده‌های هوا به حداقل برسد. آنتی اکسیدان‌های مفید برای بدن که می‌توان از طریق مواد غذایی بدست آورد شامل موارد زیر است:

براساس آنچه بیان شد توصیه‌های کاربردی شامل: «مصرف روزانه حداقل پنج واحد میوه و سبزی تازه»، «جایگزینی روغن‌های گیاهی سالم به جای چربی‌های حیوانی»، «نوشیدن آب کافی برای دفع سموم»، «کاهش مصرف غذاهای فرآوری‌شده، پرنمک و پرقند»، «استفاده از لبنیات کم‌چرب برای تأمین کلسیم و پروتئین» و در صورت لزوم مشورت با متخصصین تغذیه استفاده از مکمل‌ها است.

ضرورت داشتن تغذیه غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها و ترکیبات ضدالتهابی

در پایان باید تأکید کنیم که آلودگی هوا یکی از مهم‌ترین عوامل خطر برای سلامت انسان است که از طریق مکانیسم‌های پیچیده‌ای مانند استرس اکسیداتیو و التهاب سیستمیک عمل می‌کند و تغذیه سالم و غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها و ترکیبات ضدالتهابی می‌تواند اثرات زیان‌بار آلودگی هوا را به‌طور قابل توجهی کاهش دهد. بنابراین، توجه به تغذیه صحیح نه تنها در سطح فردی بلکه در قالب سیاست‌های کلان سلامت و آموزش عمومی ضروری است.