تبیین ماهیت ابلیس و ابزارهای او در «شناخت شیطان از منظر قرآن»

محمدزمان رستمی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، ضمن اعلام خبر در آستانه انتشار قرار داشتن کتابش با عنوان شناخت شیطان از منظر قرآن، به معرفی این اثر پرداخت و گفت: این کتاب درصدد است با استفاده از آیات قرآن و تفاسیر و دیدگاه اندیشمندان، ماهیت شیطان و وسوسه‌ها و آثار او را تبیین کند.

رستمی با بیان این‌که شیطان از جنس جن است، و با اشاره به این که برای بررسی ماهیت جن، کتابی مستقل درباره جن تحت عنوان شناخت جن از منظر اسلام نگاشته است، گفت: هر کدام از جنیان که منحرف می‌شوند، نام شیطان به خود می‌گیرند. اولین جن که از مسیر حق و هدایت خارج شد و شیطان شد، ابلیس بود. ابلیس سرسلسله دیگر شیاطین است و مجموعه شیاطین تحت نظارت ابلیس دائماً انسان‌ها را وسوسه می‌کنند.
وی با بیان این‌که به همین خاطر، کتابی مستقل تحت عنوان شناخت ابلیس از منظر اسلام نیز نوشته است، افزود: این کتاب ماهیت ابلیس و علل انحراف و رانده شدن او از درگاه الهی و ابزارهای او برای گمراه کردن انسان‌ها را تبیین می‌کند.
این عضو هیئت علمی دانشگاه قم با بیان این‌که کتاب شناخت شیطان از منظر قرآن سومین کتاب از این مجموعه است، در مورد این کتاب، بیان کرد: از مجموعه مطالب این کتاب یک فصل درباره ماهیت شیطان است. فصل دیگر، راه‌های سلطه شیطان را مورد بررسی قرار می‌دهد. فصل دیگر، آثار پیروی از وسوسه‌های شیطان در زندگی بشر را تبیین می‌کند. فصلی نیز به تبیین تأثیر وسوسه‌های شیطان بر مخلصین اختصاص داده شده و بیان شده است که مخلصین از اغوای شیطان منزه هستند و از آن تأثیر نمی‌پذیرند. فصل آخر نیز درباره لزوم استعاذه و پناه بردن به درگاه الهی از شرّ وسوسه‌های شیطان است. این مباحث البته برای جلوگیری از حجیم شدن کتاب، اکثراً به اختصار بیان شده است.

ضرورت مطالعه درباره شیطان در بیان علامه طباطبایی
رستمی در مورد ضرورت نگارش این کتاب با اشاره به بیان علامه طباطبایی عنوان کرد: علامه در المیزان می‌فرماید: موضوع ابلیس نزد ما امری پیش پا افتاده است و اعتنایی به آن نداریم، جز آن که روزی چند بار او را لعنت می‌کنیم و از شرش به خدا پناه می‌بریم و برخی افکار را از این جهت که از سوی او است زشت می‌شماریم. اما این مسئله، بسیار قابل تأمل و شایسته دقت و بحث است. متأسفانه تاکنون درصدد برنیامده‌ایم که مشاهده نماییم قرآن درباره حقیقت این موجود شگفت‌انگیز که از حواس ما پنهان است و تصرفاتی عجیب در عالم انسانیت دارد، چه می‌گوید. چرا در شناخت این دشمن خانگی و درونی، این قدر بی‌اعتنا هستیم؟ دشمنی که تا ما را به عذاب جاودان نیندازد آرام نمی‌گیرد. این مطلب در ترجمه المیزان در صفحه 41 جلد هشتم آمده است.

اهداف و آثار کتاب شناخت شیطان از منظر قرآن
وی با بیان این که شناخت شیطان و وسوسه‌های او و ابزار و روش‌هایی که او برای گمراه کردن انسان‌ها به کار می‌گیرد، یک ضرورت بزرگ است، در مورد اهداف این پژوهش اظهار کرد: تبیین ضرورت شناخت شیطان، شناخت انواع وسوسه‌های شیطان، شناخت ابزارهایی که شیطان برای تحقق وسوسه‌هایش به کار می‌گیرد، شناخت آثاری که پیروی از شیطان به دنبال دارد، شناخت روش‌های مبارزه با شیطان، شناخت روش‌های استعاذه از شیطان و ...از اهداف این کتاب هستند.
رستمی در مورد آثاری نیز که این کتاب خواهد داشت، عنوان کرد: این کتاب ضرورت شناخت شیطان را آشکار می‌سازد و کنجکاوی‌های بسیاری را نزد محققان درباره شیاطین بر می‌انگیزد، علاقه به شناخت این دشمنان درونی را می‌افزاید، شناخت بیشتری نسبت به آنان ایجاد می‌کند، توجه به حضور دائمی آنان و وسوسه‌هایشان را افزایش می‌دهد، راه‌های مبارزه با آن را ارائه می‌دهد، و زمینه را برای تحقیقات گسترده‌تر از سوی اندیشمندان فراهم می‌آورد.
این محقق و پژوهشگر در مورد انگیزه نگارش این کتاب نیز بیان کرد: این انگیزه در هنگام نگارش کتاب سیری در اسرار حج که از سوی سازمان حج انتشار یافته است، شکل گرفت. در هنگام بیان اسرار رمی جمرات، نیاز جدی به شناخت شیطان و وسوسه‌های آن و چگونگی مبارزه با آن احساس شد. مطالعاتی که در این راستا انجام شد در قالب کتاب حاضر ارائه شده است و این کتاب در واقع مکمل کتاب سیری در اسرار حج است که در آن بحث رمی جمرات و مبارزه با شیطان به گونه‌ای مختصر ارائه شده است.
وی افزود: از آن جا که شیطان از جن است ابتدا مقدمه‌ای در باره ماهیت جن نگاشته شد و مقدمه دیگری هم درباره ابلیس بود که اولین شیطان و سرسلسله دیگر شیاطین است. اما چون این دو مقدمه، بسیار گسترده بود برای جلوگیری از حجیم شدن کتاب، به صورت دو کتاب مستقل (که پیشتر معرفی شد) ارائه شدند.

معرفی‌ای از شیاطین

در ادامه مطلبی از نویسنده کتاب شناخت شیطان از منظر قرآن را می‌خوانید:

همه جنیان می‌باید برای انسان سجده کنند.[1] هر جن از لحظه‌ای که خلق می‌شود این فرمان را دریافت می‌دارد. هر جن که از این فرمان سرباز می‌زند و از مسیر هدایت خارج می‌شود نام شیطان به خود می‌گیرد. هر جن که شیطان می‌شود به وسوسه انسان می‌پردازد. ابلیس، اولین جن است که این فرمان را اطاعت نکرد. ابلیس، اولین شیطان است. ابلیس، شش هزار سال عبادت کرد اما با این نافرمانی از درگاه خدا رانده شد. ابلیس، سرسلسله همه شیاطین است. همه شیاطین از ابلیس اطاعت می‌کنند. شیاطین دشمن اصلی انسان هستند.[2] شیاطین در پی اغوای همه آدمیان، جز مخلَصین هستند.[3] آنان می‌کوشند تا به گوهر جان آدمی دستبرد زنند، و سرمایه‌های گران‌بهایش را نابود سازند.[4] آنان انسان را با آرزوهایش سرگرم می‌سازند و با وعده‌های دروغین فریب می‌دهند.[5] آنان انسان را از راه راست خارج می‌سازند و بی‌پناه و سرگردان در بیراهه‌های دوردست رها می‌کنند.[6] آنان پیروان خود را در خیالات و اوهام باطل گرفتار می‌سازند تا تصور کنند هدایت یافته‌اند.[7] آنان انسان را به آتش دعوت می‌کنند. [8] آنان راه راست را بر انسان می‌بندند[9] و او را رسوا، بی‌آبرو، خوار و بی‌مقدار می‌سازند.[10] آنان تلاش دارند یاد خدا را از صفحه دل و صحنه زندگی پاک کنند[11] و انسان را از درگاه خدا نا امید سازند. [12] شیاطین خود مطرود هستند و برای طرد انسان نقشه می‌کشند. آنان در میان انسان‌ها تخم کینه می‌کارند[13] و صفوفشان را می‌شکنند [14] و آن گاه سهمیه خود را از میان آنان بر می‌گیرند. [15] آنان به اعمال انسان دست درازی می‌کنند و با ابزار خود مانند عُجب،[16] منت، ریا و ... دستاوردهای آنان را نابود می‌سازند. آنان در نهایت می‌کوشند ولایت روح آدمیان را به دست گیرند [17] و قلب آنان را به تصرف خود درآورند تا از آدمی تنها لاشه‌ای انسان‌نما باقی ماند.

پی‌نوشت‌ها:

1 ـ اسْجُدُوا لِآدَم: برای آدم سجده کنید (بقره، آیه 34)
2 ـ إِنَّ الشَّیْطانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوٌّ مُبینٌ: شیطان، دشمن آشکار انسان است (یوسف، آیه 5)
3 ـ قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ: شیطان گفت به عزّتت سوگند، همه آنان را گمراه خواهم کرد، مگر بندگان خالص تو، از میان آن‌ها (ص، آیه 82 - 83)
4 ـ ر.ک. نهج البلاغه، نامه 17
5 ـ یَعِدُهُمْ وَ یُمَنِّیهِمْ  وَ مَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَنُ إِلَّا غُرُورًا: شیطان به آن ها وعده‏ها می‌دهد و به آرزوها، سرگرم می‌سازد در حالى که جز فریب و نیرنگ، به آن ها وعده نمی‌دهد (نساء، آیه 119)
6 ـ وَ یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَن یُضِلَّهُمْ ضَلَالَا بَعِیدًا: شیطان می‌خواهد آنان را گمراه کند، و به بیراهه‏‌هاى دور دستى بیفکند (نساء، آیه60)؛ ر.ک. نهج البلاغه، نامه 48
7 ـ وَ یحَْسَبُونَ أَنهَُّم مُّهْتَدُون: و گمان می‌کنند هدایت یافته‌‏اند (زخرف، آیه 37)
8 ـ یَدْعُوهُمْ إِلىَ‏ عَذَابِ السَّعِیر: شیطان آنان را دعوت به عذاب آتش فروزان می کند (لقمان، آیه 21)
9 ـ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ فَهُمْ لَا یَهْتَدُون: آن ها را از راه باز می دارد و از این رو هدایت نمی‌شوند (نمل، آیه 24)
10 ـ وَ کَانَ الشَّیْطَنُ لِلْانسَنِ خَذُولا: شیطان همیشه خوارکننده انسان بوده است (فرقان، آیه 29)
11 ـ فَأَنسَئهُمْ ذِکْرَ الله: یاد خدا را از خاطر آن‌ها برد (مجادله، آیه 19)
12 ـ ر.ک. کلینی، اصول کافی، ج2، ص 488
13 ـ یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَن یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَةَ وَ الْبَغْضَاء: شیطان می‌خواهد در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند (مائده، آیه 91).
14 ـ نَّزَغَ الشَّیْطَانُ بَیْنىِ وَ بَینْ‏َ إِخْوَتى: شیطان، میان من و برادرانم فساد کرد (یوسف، آیه 100)
15 ـ نهج البلاغه، خطبه 127. حضرت امیر ع به معاویه می‌نویسد ای معاویه خودت را سهمیه شیطان قرار مده و برای دستبرد به جانت، راهی به او نشان مده (نهج البلاغه، نامه 41).
16 ـ نهج البلاغه، خطبه 127

17 ـ إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ: تسلّط او تنها بر کسانى است که او را به سرپرستى خود برگزیده‌‏اند (نحل، آیه 100)