تفسیر راهنما؛ معجم موضوعی قرآن

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، نگارش متن اولیه تفسیر راهنما توسط آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی و در زندان‌های دوران ستم‌شاهی آغاز شد. ایشان در دوران زندان سعی کرده بودند تا موضوعاتی که در ذیل هر آیه به نظرشان می‌رسد را یادداشت کنند که مجموعه این نوشته‌ها بالغ بر 22 دفتر شده بود.
شکل‌گیری تفسیر راهنما
در سال 1365 بود که جمعی از فضلای حوزه کار تدوین تفسیر راهنما بر اساس یادداشت‌ها آیت‌الله هاشمی رفسنجانی را آغاز کردند.

روال کار این طوربوده است که ده تفسیر المیزان، روح المعانی، فی ظلال القرآن، نور الثقلین، الدّرالمنثور، روح البیان، الکشّاف، مفاتیح الغیب، کشف الأسرار و البرهان به دقت مطالعه می‌شد و مفسران پیرامون هر آیه تفکر و تدبر انجام داده و آنگاه در جلسه مباحثه برداشت‌های آقا هاشمی مطرح و رای‌گیری صورت می‌گرفت، آنگاه «در دفتری ثبت و سپس موضوعات مربوط به آن استخراج و در کنار صفحه یادداشت می‌شد». پس از تصویب آراء نگارنده اولیه، برداشت‌های دیگر مفسران نیز بررسی و به رای گذاشته می‌شد و با تصویب به کل اثر اضافه می‌گردید.
روش تفسیر راهنما
روش این تفسیر آن است که موضوع و مفهوم هر آیه به صورت مستقل عنوان شود، «از این‌رو به تناسب هر آیه، چندین برداشت در ذیل آن قرار گرفته و در مواردی نیز توضیحاتی در تبیین نحوه استفاده برداشت از آیه آورده شده است».
این تفسیر کوشش کرده است تا هر آیه را به صورت مستقل بررسی کند و از این رو عناوین مطرح شده در آیه و برداشت‌های انجام شده را پس از هر آیه آورده و آنها را به دو طبقه عناوین اصلی و فرعی تقسیم کرده است.

از آنجا که موضوعات به صورت پراکنده و در ذیل هر آیه آمده، کوشش شده است تا در نمایه این موضوعات به صورت طبقه‌بندی شده گرد‌آوری شود و کار برای مخاطب آسان گردد.
«این تفسیر که با روشى کاملاً جدید و بدیع نوشته شده، ضمن آشنا ساختن قرآن‌پژوهان، به روش برداشت از آیات، مى‌تواند کلید راهنمایى براى آنان باشد تا بتوانند هر چه دقیق‌تر و کامل‌تر به موضوع مورد پژوهش خود در آیات قرآنى دست یابند».
تفسیر راهنما، معجم موضوعی قرآن یا گلچین تفاسیر
اما تفسیر راهنما را تا کجا می‌توان تفسیر خواند؟، این تفسیر کوشش کرده است تا به ارائه موضوعات مطرح شده در قرآن بپردازد؛ موضوعاتی که می‌تواند از دیدگاه‌های مختلف مطرح شود و این دیدگاه‌ها می‌تواند بی‌شمار باشد.

بر اساس نگاه به روش کار گردآورندگان ملاحظه می‌شود که گروه بانک اطلاعات کوشش کرده است تا همه برداشت‌های انجام شده از آیه یا آیاتی از قرآن را جمع‌آوری کند. به فرض آنکه این کمیته همه برداشت‌ها را جمع کرده است، برداشت‌های دیگری نیز همواره ممکن است وجود داشته باشد.
«هدف از نوشتن تفسیر راهنما، این است که تمامی موضوعات قرآنی ـ‌ در حدّ‌توان‌ ـ استخراج و به نظم خاصی در‌آید. سپس تمامی آنها نمایه‌گذاری، کدگذاری و فهرست‌بندی شود، تا معجمی موضوعی از مطالب قرآنی تهیه و در نتیجه کمبودها و نواقص معجم‌های لفظی جبران گردد، زیرا معجم لفظی نمی‌تواند الفاظی نظیر: انسان، بشر، ناس و بنی‌آدم را در یک جا جمع کند با این که این الفاظ اگر مترادف هم نباشند، دارای اشتراک‌های زیادی هستند».
شاید بهتر بود این اثر به جای نام کنونی معجم یا گلچین تفاسیر یا موضوعات قرآنی نام‌گذاری می‌شد. بانکی از برداشت‌هایی که مجموعه خاصی از مفسران به آن رای داده‌اند. نویسندگان به نوشتن تفسیر نپرداخته‌اند بلکه تلاش کرده‌اند روشی بیابند تا برداشت‌ها و موضوعات ممکنی را که هر آیه می‌توانست داشته باشد و تا کنون صورت گرفته است را شناسایی، تایید و ثبت نمایند، اگر تفسیری هم صورت گرفته باشد در حد ارائه یک برداشت از سوی یکی از گرد‌آورندگان بوده است، که البته آن هم به رای‌گذاری شده است.
آیا تفسیر جمعی ممکن است
تفسیر فرایندی فردی است، در تفسیر یک متن مفسر به متن رجوع کرده و با ابزارهای تفسیری به فهم آن می‌پردازد. بر اساس گزارش‌های به عمل آمده نویسندگان تفسیر راهنما خود از اختلاف مصون نبوده‌اند و دو گرایش ادبی که اکثریت بوده و گرایش اجتماعی در میان مفسران وجود داشته است و اگر اکثریت به گونه‌ای دیگر بود ما شاهد تفسیر راهنمای دیگری بودیم.
از دیگر سو مفسران در خصوص ‌روایت‌ها نیز نظر واحدی نداشته‌اند و احادیث وارده «در ذیل آیات از نظر سند و دلالت و تأویل‌هایی که در آنها وجود دارد موجب اختلاف نظرهای فراوان می‌شد، که در نتیجه عدّه‌ای جهت بررسی روایات مشخص شدند». تفسیر راهنما را از این رو می‌توان نتیجه اکثریت آراء جمعی از مفسر و محققان دانست و نه نظر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و یا حتی مفسران که این نظر خود به رای اکثریت گذاشته شده بوده است. 
در کنار فرایند رای گیری، سه کارگروه تدوین تفسیر راهنما را رهنمون شدند، گروه روایت که بر روی روایات کار کرد، گروه نمایه‌ساز که به تدوین موضوعات متمرکز شد و گروه بانک اطلاعات که کوشش می‌کرد همه برداشت‌هایی را که در ذیل یک آیه شده بود را گرد آورد.
به نظر می‌رسد این تفسیر فاقد مفسر باشد، کسی این تفسیر را ننوشته است و جمعی بر اساس یک متن فعالیتی در جهت جمع‌آوری انجام داده باشند. فرض کنید بخشی از تفسیر راهنما با چالش مواجه شود، در این صورت باید یکی از کسانی که رأی مثبت به آن بخش داده است از نظرش دفاع کند و این نظر تنها یک نظر از مجموع نظراتی خواهد بود که در این خصوص وجود دارد.