آموزه‌های قرآنی جلوتر از اعلامیه حقوق بشر‍‌ند

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، اساتید نشست‌های تخصصی هفته سوم مدرسه تابستانی «آشنایی با رویکرد مفسران قرآن از حیث نوع نگرش به حقوق انسان» ضمن تاکید بر روند رو به تزاید فهم از قرآن برای پاسخ دهی به پرسشهای مختلف بشر معاصر در زمینه های متنوع حقوق انسان‌، ابعاد مختلف این موضوع را مورد واکاوی قرار دادند.
در هفته سوم مدرسه تابستانی یاد شده سه نشست تخصصی با عناوین « مروری بر تفاسیر قرآن از منظر اهتمام به موضوعات حقوق سیاسی مدنی وحکمرانی شایسته»، «معرفی برخی تفسیرهای راهگشای فقهای اسلامی از برخی آیات قرآنی در آثار فقهی خود با هدف پیشبرد حقوق انسانی»  و «روش تاملات قرآنی در زمینه حقوق بشر با معرفی دو مطالعه موردی(حق بر همبستگی انسانی وحق بر فرهنگ وتنوع فرهنگی)» برگزار شد.

تفسیرهای سیاسی اجتماعی مانع ترویج اندیشه غربی بودند
در نشست اول دکتر یوسف خان‌محمدی قرآن پژوه و عضو هیئت علمی دانشگاه مفید در ابتدای بحث خود اعلام داشت که تلاش‌های تفسیری با رویکرد سیاسی اجتماعی عمدتا در جهت پاسخ‌دهی به مشکلات عملی انجام شده است وخیلی از مفسرین مربوطه خود از مبارزان سیاسی وآزادیخواهان بوده‌اند.
خان‌محمدی ادامه داد: تفسیرهای مبتنی بر رویکرد سیاسی اجتماعی با تفسیرهای قبل خود کاملا متفاوت هستند. این تفسیرها در مواجهه با غلبه اندیشه غربی در دنیای مدرن شکل گرفتند تا با استناد به قرآن مانع ترویج اندیشه های غربی در کشورهای اسلامی شوند. وی در ادامه به عنوان نمونه‌هایی از مفسران دارای رویکرد سیاسی اجتماعی به قرآن، از مرحوم سید‌اسد‌الله خرقانی، مرحوم شریعت سنگلجی، مرحوم طالقانی ومرحوم آیت الله سید ابولفضل زنجانی نام برد.
این قرآن پژوه و مولف کتاب «تفسیر سیاسی قرآن در ایران معاصر» در ادامه بحث خود زمینه‌های شکل‌گیری تفسیر سیاسی قرآن را برشمرد و گفت: راهکارهای متنوع برای حل مشکلات موجود جامعه راهگشا واقع نشد، فلذا متفکران اسلامی مجدد به قرآن پناه آوردند تا مثلا با استناد به قرآن بتوانند ویژگی‌های حکومت استبدادی از یک سو ومعیارهای جامعه مطلوب و  ده‌ها سوژه دیگر مورد بحث را مشخص سازند.
خان‌محمدی تاکید کرد: فقدان آگاهی در جوامع اسلامی، مفسران سیاسی اجتماعی را به این نگرش سوق داد که برای رفع مشکلات جامعه باید آگاهی بخشی قرآنی را اساس هر گونه فعالیت قرار داد.
وی تصریح کرد: شیوع خرافات و اوهام و مشیّت‌گرایی در بسیاری از جوامع اسلامی متفکران مسلمان را به این سو کشاند که با فعالیت‌های تفسیری قرآنی خرافه‌زدایی کنند.
نویسنده «تفسیر سیاسی قرآن در ایران معاصر» ادامه داد: ورود مکاتب مارکسیسم و لیبرالیسم در کشورهای اسلامی و بروز این نیاز که باید در مواجهه با دیدگاه‌های این مکاتب فکری، پاسخ‌های مستند اسلامی در قبال موضوعات مختلف سیاسی، اجتماعی ارائه کرد
دکتر خان محمدی در ادامه بحث خود شاخص‌ها و ویژگی‌های قرآن پژوهان سیاسی اجتماعی را چنین برشمرد: اتخاذ روش تفسیر از خود قرآن که این روش بعدها به عنوان روش قرآن به قرآن معروف شد، تاکید بر تاریخ صدر اسلام، پرهیز از اسرائیلیات و احادیث ضعیف و مبنا قرار دادن قرآن، اهتمام به اهداف و مقاصد قرآن، گسست گرایی از مفسران گذشته و متمایز کردن خود از سنت، توجه به واقعیات سیاسی اجتماعی ودغدغه پاسخ دادن به نیازهای زمانه و پرهیز از رویکردهای رایج  فلسفی، عرفانی، فقهی یا علمی در تفسیر قرآن و تاکید آنها بر اینکه قرآن برای عامه مردم است و نه فقط فقیهان یا فیلسوفان یا دیگر خواص.
خان‌محمدی پس از تشریح ویژگی های فکری قرآن پژوهان سیاسی اجتماعی، به طور فشرده به تبیین اندیشه های مرحوم خرقانی، شریعت سنگلجی و مرحوم طالقانی پرداخت و مشخص نمود که هر یک از این متفکران چه آرایی در زمینه‌های حقوق سیاسی، مدنی و حکمرانی شایسته و مفاهیم مرتبط مطرح کرده‌اند.
وی ادامه داد: طرح موضوع دموکراسی اسلامی، حقوق مشترکه که حکومت نیز جزو این حقوق محسوب می‌شود که همه مردم بر آن حق دارند، تقسیم قانون به قانون الهی و قانون انسانی و تاکید بر اینکه قانونگذاران انسانی باید خادم مردم باشند وتفسیر از آیه اولوالامر به عنوان ولی امر انتخابی مردم، از جمله محورهای مهم موضوعی در آرای تفسیری مرحوم خرقانی می باشد که دربردارنده نکات مهم دارای آثارحقوق بشری  است.
خان‌‎محمدی تصریح کرد: بررسی دقیق مقوله آزادی انسان، عقل گرایی و توحید سیاسی و تاکید بر اینکه انسانِ معتقد به خدا در عمل سیاسی آزاد است و سرسپردگی هیچکس را نمی پذیرد از جمله محورهای مهم سیاسی مدنی در آثار تفسیری مرحوم شریعت سنگلجی بوده است. طرح جامعه سالم و جامعه واژگون و بیان ویژگی‌های آنها بر اساس قرآن، بیان ابعاد تقوی فردی وتقوی سیاسی اجتماعی، قائل بودن به اینکه حکومت از ریشه حکمت است نه حکم که در آن سلطه وجود داشته باشد، برجسته‌سازی مقوله آزادی، طرح حکومت شورایی و اهمیت دهی به شورا در  همه امور، طرح مباحث مهمی در خصوص جهاد و اینکه عمدتا جهاد در اسلام دفاعی بوده است،  اهمیت‌دهی به عنصر آگاهی بخشی مردم و اهمیت تبلیغ و نشر اطلاعات از جمله محورهای موضوعی بوده‌اند که در آرای تفسیری مرحوم طالقانی منعکس شده است.
منظومه حقوق انسانی با توجه به کرامت انسان حل می‌شود
سخنران نشست تخصصی دوم حجت‌الاسلام والمسلمین محمد‌حسن موحدی‌ساوجی دانش‌آموخته حوزه و دانشگاه بود، وی گفت: برای معرفی گره‌گشایی‌های فقهی فقیهان با استناد به قرآن، ابتدا دو تذکر  لحاظ شود، اول اینکه برای شناخت آرای بسیاری از عالمان یا فقها در بحث‌های تفسیری فقط نمی‌توان به دوره‌های تفسیری آنها  اگر دوره تفسیری داشته باشند رجوع کرد، بلکه ممکن است در کتب فقهی خود یا دیگر آثار مطرح کرده باشند، دوم اینکه در این نشست علاوه بر ارائه گزارشی از گره‌گشایی‌های فقهی سعی خواهد شد، استدلال‌های ارائه کننده هر دیدگاه نیز مطرح شود.
وی در ادامه گفت: مبنایی‌ترین موضوع در نگرش هر فقیه به حقوق انسان مقوله کرامت ذاتی انسان به ماهو انسان است. اگر نگاه فقیه به کرامت انسانی و لوازم آن حل شده باشد، منظومه حقوق انسانی نیز از دیدگاه آن فقیه حل می‌شود والا در موضوعات مختلف نخواهد توانست قائل به حقوق انسانی بر ای گروه‌های مختلف انسانی شود و وقتی چنین دیدگاهی ارائه  گردد، دیگر نظرات مطروحه در گفتمان حقوق بشر که گفتمانی برای همه انسان‌هاست  قرار نخواهد گرفت و قابل طرح در گفتمان حقوق مومنان وغیرمومنان یا حقوق مسلمانان وغیر مسلمانان است.
حجت‌الاسلام موحدی‌ساوجی در ادامه بحث خود با ارائه تقسیم‌بندی از دیدگاه فقها نسبت به آیه 70 سوره اسرا که موضوع ولقد کرمنا بنی آدم در آن تصریح شده است، عنوان کرد که کدام فقیهان قائل به این هستند که این کرامت ذاتی برای همه انسانهاست و کدام فقیهان قائل به این شده که این کرامت اختصاص به مومنان پیدا می کند.
وی هم چنین دلائل کرامت از دیدگاه قائلان به کرامت ذاتی نوع بشر را تشریح کرد وآنگاه وارد بحث آثار و پیامدهای حقوقی پذیرش یا عدم پذیرش کرامت ذاتی غیر قابل سلب از انسان شد و به طور مشروح دیدگاه‌های مختلف در حیطه آزادی عقیده  و بیان عقیده، حق حیات، حق معیشت و اشتغال، حق برخورداری از امنیت وحق بر آبرو و مصونیت از توهین و بی حرمتی را توضیح داد ویاد آور شد که هیمن مباحث را در حیطه موضوعاتی چون برده داری، حقوق زن و حقوق اقلیتها نیز می توان مورد برسی قرار داد.
وی در بخش پایانی بحث خود تصریح کرد: یکی از نکات جالبی که در استنباط و تحلیل آیات مربوط به جهاد از سوی برخی از فقها دیده می‌شود این است که برخی از فقها موضوع جهاد در مقابل استبداد را مطرح کرده‌اند که این امر هم در سطح داخلی و هم در سطح بین‌المللی آثار متعددی دارد، منجمله اینکه این امر توجیه فقهی مستند به قرآن است برای مداخله بشردوستانه و حمایت از ملل تحت ستم که این امر در اعلامیه جهانی حقوق بشر با این جامعیت ذکر نشده است و نشان می‌دهد که تا چه میزان دغدغه حقوق انسانی در تلاش‌های برخی از فقهای اسلامی تجلی پیدا کرده است.

آموزه‌های قرآنی در بحث تنوع فرهنگی جلوتر از اعلامیه حقوق بشرند
سخنران نشست سوم هفته سوم این دوره حجت‌الاسلام والمسلمین بهمن اکبری مدرس دانشگاه و رایزنان اسبق فرهنگی ایران بود. ایشان ابتدا روش پیشنهادی خود برای تاملات قرآنی را توضیح داد، سپس مبتنی بر این روش، مروری بر دو حق انسانی انجام  داد ودر پایان نیز با مرور اعلامیه تنوع فرهنگی یونسکو نشان داد که چگونه آموزه‌های قرآنی در بحث تنوع فرهنگی جلوتر و مترقی‌تر از مفاد این اعلامیه هستند.
اکبری در تبیین فلسفه تنوع وتکثر در اندیشه اسلامی مبتنی بر قرآن به موارد زیر اشاره و در هر مورد با محوریت آیات الهی، تصریح کرد: گوناگونی در جنسیت و فرهنگ امری الهی بوده و هدف این گوناگونی تعارف است. تعارف مقدمه تفاهم و تعامل فرهنگی است و تعارف، تفاهم و تعامل فرهنگی در میان دو حد اکثری و یا اقلی (طیف معنایی حداکثری و حداقلی) قرار دارند، نتیجه مسیر تعارف، تفاهم و تعامل فرهنگی، همگرایی، صلح و امنیت است، نتیجه مسیر خلاف تعارف، تفاهم و تعامل فرهنگی، واگرایی، ستیز و ناامنی است و اندیشه تکثرگرایی نتیجه اندیشه تنوع فرهنگی است. روش نیل به تعارف تفاهم و تعامل فرهنگی هم همان روش تطبیق مفاهیم برای دستیابی به مبنای مشترک(معناشناختى) است.
ایشان در بخش دیگری از ارائه دیدگاه خود با ذکر آیات مربوطه قرآن گزاره‌های مبنایی برای تبیین همبستگی و همگرایی انسانی را تشریح کرد و گفت: گزاره نخست اینکه مجموعه آحاد انسانی ریشه واحد دارند وسنت‌های مشترکی برآنها جریان دارد. گزاره دوم اینکه تنوع جنسیتی و فرهنگی از آیات خداوند است و هدف تنوع، تعارف است نه تزاحم وتعارض، گزاره سوم اینکه میان تمام انسان‌ها پیوند خانوادگی برقرار است، گزاره چهارم  نفی قبیله‌گرایی در اندیشه اسلامی و قرآنی است و گزاره پنجم اینکه توسعه تمدنی بشر در گرو نفی انحصارگرائی اعم از نژادپرستی، قوم گرایی، محلی گرایی و قبیله‌گرایی است.
یادآور می‌شود، مدرسه تابستانی «آشنایی با رویکرد مفسران قرآن از حیث نوع نگرش به حقوق انسان» برای اولین بار در کشور توسط کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران برگزار می‌شود که تاکنون سه هفته آن اجرا شده و هفته چهارم و پایانی آن 19 شهریور ماه خواهد بود. اساتید این دوره ترکیبی از قرآن‌پژوهان وحقوقدانان هستند و شرکت کنندگان در این برنامه نیز اکثراً دانش پژوهان سطح دکترا یا ارشد رشته‌های مطالعات علوم قرآنی یا دانش حقوق می‌باشند.