مراتب شجاعت در قرآن
گروه اندیشه: شجاعت یکی از ارزش‌های اخلاقی است که عالمان توجه ویژه به آن داشته‌اند. در این میان عالمان اخلاق مسلمان نیز به این فضیلت اخلاقی پرداخته‌اند که دیدگاه‌های آیت‌الله مظاهری در این خصوص قابل توجه است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، آیت‌الله مظاهری، استاد اخلاق اسلامی شجاعت را مورد بحث و بررسی قرار داده است، وی بر آن است که شجاعت فضیلتی مهم و اساس حکومت الهی در قرآن است.
آیت‌الله مظاهری در یکی از جلسات اخلاق خویش ضمن بررسی شجاعت در قرآن و روایات اظهار می‌کند: شجاعت، فضیلتی مهم است، به گونه‌ای كه قرآن شریف آن را اساس حكومت الهی دانسته و آن را مورد محبّت و عنایت قرار داده است. آیت‌الله مظاهری ابتدا به شجاعت در قرآن پرداخته و آیاتی ذکر کرده و سپس مراتب شجاعت را در قرآن بیان کرده است.
ایشان برای ورود به بحث با دو آیه مراد قرآنی از عدالت را بیان کرده‌اند:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ مَن يَرْتَدَّ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَلاَ يَخَافُونَ لَوْمَةَ لآئِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاءُ وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ: اى كسانى كه ايمان آوردهايد، هر كس از شما از دين خود برگردد به زودى خدا گروهى [ديگر] را مىآورد كه آنان را دوست مىدارد و آنان [نيز] او را دوست دارند [اينان] با مؤمنان فروتن [و] بر كافران سرفرازند در راه خدا جهاد مىكنند و از سرزنش هيچ ملامتگرى نمىترسند اين فضل خداست آن را به هر كه بخواهد مىدهد و خدا گشايشگر داناست». (مائده،54)
«إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُم بُنيَانٌ مَّرْصُوصٌ: در حقيقت خدا دوست دارد كسانى را كه در راه او صف در صف چنانكه گويى بنايى ريخته شده از سرباند جهاد مىكنند». (صف،4)
از سوئی دیگر آیت‌الله مظاهری معتقد است که خداوند شجاعت را از صفات مؤمنان دانسته است، ایشان آیه 29 سوره فتح را در این خصوص ذکر می‌کند: «مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاء بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا: محمد [ص] پيامبر خداست و كسانى كه با اويند بر كافران سختگير [و] با همديگر مهربانند آنان را در ركوع و سجود مىبينى فضل و خشنودى خدا را خواستارند. علامت [مشخصه] آنان بر اثر سجود در چهرههايشان است. اين صفت ايشان است در تورات و مثل آنها در انجيل چون كشتهاى است كه جوانه خود برآورد و آن را مايه دهد تا ستبر شود و بر ساقههاى خود بايستد و دهقانان را به شگفت آورد تا از [انبوهى] آنان [خدا] كافران را به خشم دراندازد خدا به كسانى از آنان كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كردهاند آمرزش و پاداش بزرگى وعده دادهاست».
تعریف شجاعت
اما تعریف شجاعت چیست؟ شجاعت به عنوان یک مفهوم تعاریف متفاوتی دارد، از نظر آیت‌الله مظاهری معنای شجاعت، همانا قوت قلب است كه معنای آن، طیف گسترده‌ای را شامل می‌شود. هر چه شدّت آن بیشتر شود، ارزش و اهمیت آن بیشتر می‌شود. در واقع هیچ مرتبه‌ای از آن، اعم از ضعیف یا شدید، نامطلوب نیست و مقوله‌ای است كه افراط و تفریط در آن راه ندارد.
ارسطو فیلسوف یونانی شجاعت را حد وسط میان جبن و تهور یا گستاخی می‌دانست، وی به قاعده مثلث طلایی معتقد بود که بر اساس آن هر فضیلت حد واسط دو افراط و تفریط است، اما آیت‌الله مظاهری به نقد این باور پرداخته و معقتد است که ینكه گفته می‌شود «تفریط در شجاعت همان جُبن و افراط در آن، همان تهوّر است كه در شمار صفات ناپسند است» سخنی نادرست است. زیرا تهوّر از مقوله فعل است، نه صفات، و لذا افراط در شجاعت نمی‌تواند به شمار آید. همچنین جبن، به معنای عدم قوت قلب است، که آن هم تفریط در شجاعت نیست، بلکه نسبت جبن و شجاعت مصداق باب عدم و ملكه است. توضیح آنكه، تهوّر به معنای سقوط است. پس بنّایی كه بر زمین سست، ساختمانی را بنا می‌كند، آن ساختمان در معرض سقوط و در هم ریختن است و عمل بنّا، تهوّر نامیده می‌شود.
وی در این خصوص آیه 109 سوره توبه را ذکر می‌کند، «أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَم مَّنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَىَ شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ: آيا كسى كه بنياد [كار] خود را بر پايه تقوا و خشنودى خدا نهاده بهتر است يا كسى كه بناى خود را بر لب پرتگاهى مشرف به سقوط پىريزى كرده و با آن در آتش دوزخ فرو مىافتد و خدا گروه بيدادگران را هدايت نمىكند» و ادامه می‌دهد، پس كسی كه قوّت قلبش را به طور نابجا و در مورد غیرعقلایی به كار برد، به او متهوّر گفته می‌شود، همچون كسی كه خود را در معرض هلاكت قرار می‌دهد یا بدون سلاح به طرف شیر می‌رود، یا بدون سلاح و انگیزه ی عقلایی و شرعی با دشمن درگیر می‌شود. وی نتیجه گرفته است که تهوّر از افعال ناپسند است، نه صفات ناپسند. به علاوه، تهوّر از نظر عقل و شرع محكوم و مطرود است. همچنین جبن، به معنای ضعف قلب است. پس به كسی كه از شجاعت و قوّت قلب بی‌بهره است، جُبان و بُزدل گفته می‌شود.
مراتب شجاعت در قرآن
به نظر آیت‌الله شجاعت از نظر شدّت و ضعف، دارای مراتبی است و هر مرتبه‌ای نیز به نوبه ی خود، دارای درجات شدّت و ضعف می‌باشد. اولین مرتبه ی شجاعت، چیرگی بر دشمن در میدان جنگ و جز آن، مانند بحث، مسابقه و … است. خدای تعالی به این مرتبه، چنین اشاره فرموده است«...إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ...: ... خدا او را بر شما برترى داده و او را در دانش و [نيروى] بدنى بر شما برترى بخشيده است...». (بقره، 247)
دومین مرتبه شجاعت از نظر آیت‌الله مظاهری چیره شدن بر نفس اماره و هوای نفس است. چنان كه رسول خدا«صلی الله علیه و آله و سلم»فرمود: «اشجع الناس من غلب هواه: شجاعترین مردم، كسی است كه بر هوای نفسش چیره گردد.» [نهج‌الفصاحه، ح299]
ایشان به حدیث دیگری «مرحبا بقوم قضوا الجهاد و الاصغر و بقی علیهم الجهاد الاكبر، قیل: یا رسول الله و ما الجهاد الاكبر؟ قال: جهادالنفس: آفرین بر گروهی كه جهاد اصغر را پشت سر گذاشتند و جهاداكبر را در پیش دارند. گفته شد: ای رسول خدا، جهاد اكبر چیست؟ حضرت فرمود: پیكار با نفس.» [بحارالانوار، ج7، ص64، ح1] در همین زمینه استشهاد کرده‌اند که بر اساس آن چیرگی در این میدان جز با فضل و رحمت الهی ممكن نیست. این فراز با آیه از قرآن همراه است که خداوند در آن می‌فرماید: «... إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّيَ ...: نفس قطعا به بدى امر مىكند مگر كسى را كه خدا رحم كند». (یوسف، 53)
ایشان سومین مرتبه شجاعت را غلبه بر مشكلات در فراز و نشیب زندگانی دنیا و زرق و برق و سختی‌ها و ناملایمات آن می‌داند كه بر اساس سنّت الهی روی می‌دهد. چنان كه قرآن‌كریم می‌فرماید: « أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ* وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ: آيا مردم پنداشتند كه تا گفتند ايمان آورديم رها مىشوند و مورد آزمايش قرار نمىگيرند* و به يقين كسانى را كه پيش از اينان بودند آزموديم تا خدا آنان را كه راست گفته‌اند معلوم دارد و دروغگويان را [نيز] معلوم دارد». (عنکبوت، 2-3)
مرتبه چهارم شجاعت از نظر آیت‌الله مظاهری مقامی بلند و والاست كه بالاتر از آن مقامی نیست و آن چیرگی بر صفات ناپسند، خصوصاً ریشه‌كن كردن آنها از وجود انسان و سپس غرس نهال فضایل در جان و دل است، و این مهم، جز با فضل و رحمت خداوند ممكن نگردد. چنان كه فرماید: «... وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَا مِنكُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَن يَشَاءُ...: ... و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود هرگز هيچ كس از شما پاك نمىشد ولى [اين] خداست كه هر كس را بخواهد پاك مىگرداند...». ( نور، 21) ایشان نتیجه می‌گیرد که چه نیكو گفته‌اند كه این چیرگی همچون چاه كندن با ناخن است. در عین حال كه این كار ضروری است -چنانكه پیشتر بیان شد- عقلاً و شرعاً از واجبترین واجبات است.
آیت‌الله مظاهری در یکی از جلسات اخلاق خویش ضمن بررسی شجاعت در قرآن و روایات اظهار می‌کند: شجاعت، فضیلتی مهم است، به گونه‌ای كه قرآن شریف آن را اساس حكومت الهی دانسته و آن را مورد محبّت و عنایت قرار داده است. آیت‌الله مظاهری ابتدا به شجاعت در قرآن پرداخته و آیاتی ذکر کرده و سپس مراتب شجاعت را در قرآن بیان کرده است.
ایشان برای ورود به بحث با دو آیه مراد قرآنی از عدالت را بیان کرده‌اند:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ مَن يَرْتَدَّ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَلاَ يَخَافُونَ لَوْمَةَ لآئِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاءُ وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ: اى كسانى كه ايمان آوردهايد، هر كس از شما از دين خود برگردد به زودى خدا گروهى [ديگر] را مىآورد كه آنان را دوست مىدارد و آنان [نيز] او را دوست دارند [اينان] با مؤمنان فروتن [و] بر كافران سرفرازند در راه خدا جهاد مىكنند و از سرزنش هيچ ملامتگرى نمىترسند اين فضل خداست آن را به هر كه بخواهد مىدهد و خدا گشايشگر داناست». (مائده،54)
«إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُم بُنيَانٌ مَّرْصُوصٌ: در حقيقت خدا دوست دارد كسانى را كه در راه او صف در صف چنانكه گويى بنايى ريخته شده از سرباند جهاد مىكنند». (صف،4)
از سوئی دیگر آیت‌الله مظاهری معتقد است که خداوند شجاعت را از صفات مؤمنان دانسته است، ایشان آیه 29 سوره فتح را در این خصوص ذکر می‌کند: «مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاء بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا: محمد [ص] پيامبر خداست و كسانى كه با اويند بر كافران سختگير [و] با همديگر مهربانند آنان را در ركوع و سجود مىبينى فضل و خشنودى خدا را خواستارند. علامت [مشخصه] آنان بر اثر سجود در چهرههايشان است. اين صفت ايشان است در تورات و مثل آنها در انجيل چون كشتهاى است كه جوانه خود برآورد و آن را مايه دهد تا ستبر شود و بر ساقههاى خود بايستد و دهقانان را به شگفت آورد تا از [انبوهى] آنان [خدا] كافران را به خشم دراندازد خدا به كسانى از آنان كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كردهاند آمرزش و پاداش بزرگى وعده دادهاست».
تعریف شجاعت
اما تعریف شجاعت چیست؟ شجاعت به عنوان یک مفهوم تعاریف متفاوتی دارد، از نظر آیت‌الله مظاهری معنای شجاعت، همانا قوت قلب است كه معنای آن، طیف گسترده‌ای را شامل می‌شود. هر چه شدّت آن بیشتر شود، ارزش و اهمیت آن بیشتر می‌شود. در واقع هیچ مرتبه‌ای از آن، اعم از ضعیف یا شدید، نامطلوب نیست و مقوله‌ای است كه افراط و تفریط در آن راه ندارد.
ارسطو فیلسوف یونانی شجاعت را حد وسط میان جبن و تهور یا گستاخی می‌دانست، وی به قاعده مثلث طلایی معتقد بود که بر اساس آن هر فضیلت حد واسط دو افراط و تفریط است، اما آیت‌الله مظاهری به نقد این باور پرداخته و معقتد است که ینكه گفته می‌شود «تفریط در شجاعت همان جُبن و افراط در آن، همان تهوّر است كه در شمار صفات ناپسند است» سخنی نادرست است. زیرا تهوّر از مقوله فعل است، نه صفات، و لذا افراط در شجاعت نمی‌تواند به شمار آید. همچنین جبن، به معنای عدم قوت قلب است، که آن هم تفریط در شجاعت نیست، بلکه نسبت جبن و شجاعت مصداق باب عدم و ملكه است. توضیح آنكه، تهوّر به معنای سقوط است. پس بنّایی كه بر زمین سست، ساختمانی را بنا می‌كند، آن ساختمان در معرض سقوط و در هم ریختن است و عمل بنّا، تهوّر نامیده می‌شود.
وی در این خصوص آیه 109 سوره توبه را ذکر می‌کند، «أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَم مَّنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَىَ شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ: آيا كسى كه بنياد [كار] خود را بر پايه تقوا و خشنودى خدا نهاده بهتر است يا كسى كه بناى خود را بر لب پرتگاهى مشرف به سقوط پىريزى كرده و با آن در آتش دوزخ فرو مىافتد و خدا گروه بيدادگران را هدايت نمىكند» و ادامه می‌دهد، پس كسی كه قوّت قلبش را به طور نابجا و در مورد غیرعقلایی به كار برد، به او متهوّر گفته می‌شود، همچون كسی كه خود را در معرض هلاكت قرار می‌دهد یا بدون سلاح به طرف شیر می‌رود، یا بدون سلاح و انگیزه ی عقلایی و شرعی با دشمن درگیر می‌شود. وی نتیجه گرفته است که تهوّر از افعال ناپسند است، نه صفات ناپسند. به علاوه، تهوّر از نظر عقل و شرع محكوم و مطرود است. همچنین جبن، به معنای ضعف قلب است. پس به كسی كه از شجاعت و قوّت قلب بی‌بهره است، جُبان و بُزدل گفته می‌شود.
مراتب شجاعت در قرآن
به نظر آیت‌الله شجاعت از نظر شدّت و ضعف، دارای مراتبی است و هر مرتبه‌ای نیز به نوبه ی خود، دارای درجات شدّت و ضعف می‌باشد. اولین مرتبه ی شجاعت، چیرگی بر دشمن در میدان جنگ و جز آن، مانند بحث، مسابقه و … است. خدای تعالی به این مرتبه، چنین اشاره فرموده است«...إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ...: ... خدا او را بر شما برترى داده و او را در دانش و [نيروى] بدنى بر شما برترى بخشيده است...». (بقره، 247)
دومین مرتبه شجاعت از نظر آیت‌الله مظاهری چیره شدن بر نفس اماره و هوای نفس است. چنان كه رسول خدا«صلی الله علیه و آله و سلم»فرمود: «اشجع الناس من غلب هواه: شجاعترین مردم، كسی است كه بر هوای نفسش چیره گردد.» [نهج‌الفصاحه، ح299]
ایشان به حدیث دیگری «مرحبا بقوم قضوا الجهاد و الاصغر و بقی علیهم الجهاد الاكبر، قیل: یا رسول الله و ما الجهاد الاكبر؟ قال: جهادالنفس: آفرین بر گروهی كه جهاد اصغر را پشت سر گذاشتند و جهاداكبر را در پیش دارند. گفته شد: ای رسول خدا، جهاد اكبر چیست؟ حضرت فرمود: پیكار با نفس.» [بحارالانوار، ج7، ص64، ح1] در همین زمینه استشهاد کرده‌اند که بر اساس آن چیرگی در این میدان جز با فضل و رحمت الهی ممكن نیست. این فراز با آیه از قرآن همراه است که خداوند در آن می‌فرماید: «... إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّيَ ...: نفس قطعا به بدى امر مىكند مگر كسى را كه خدا رحم كند». (یوسف، 53)
ایشان سومین مرتبه شجاعت را غلبه بر مشكلات در فراز و نشیب زندگانی دنیا و زرق و برق و سختی‌ها و ناملایمات آن می‌داند كه بر اساس سنّت الهی روی می‌دهد. چنان كه قرآن‌كریم می‌فرماید: « أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ* وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ: آيا مردم پنداشتند كه تا گفتند ايمان آورديم رها مىشوند و مورد آزمايش قرار نمىگيرند* و به يقين كسانى را كه پيش از اينان بودند آزموديم تا خدا آنان را كه راست گفته‌اند معلوم دارد و دروغگويان را [نيز] معلوم دارد». (عنکبوت، 2-3)
مرتبه چهارم شجاعت از نظر آیت‌الله مظاهری مقامی بلند و والاست كه بالاتر از آن مقامی نیست و آن چیرگی بر صفات ناپسند، خصوصاً ریشه‌كن كردن آنها از وجود انسان و سپس غرس نهال فضایل در جان و دل است، و این مهم، جز با فضل و رحمت خداوند ممكن نگردد. چنان كه فرماید: «... وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَا مِنكُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَن يَشَاءُ...: ... و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود هرگز هيچ كس از شما پاك نمىشد ولى [اين] خداست كه هر كس را بخواهد پاك مىگرداند...». ( نور، 21) ایشان نتیجه می‌گیرد که چه نیكو گفته‌اند كه این چیرگی همچون چاه كندن با ناخن است. در عین حال كه این كار ضروری است -چنانكه پیشتر بیان شد- عقلاً و شرعاً از واجبترین واجبات است.
