حجت‌الاسلام حسینی مدعی شد:
استدلال موافقان وحدت موضوعی سور قرآن، ناکارآمد و نارسا است
گروه حوزه‌های علمیه: عضو هیئت علمی مرکز فرهنگ و معارف قرآن ضمن رد استدلال موافقان وجود وحدت موضوعی در سور قرآن کریم تاکید کرد: استدلال موافقان وحدت موضوعی سور قرآن، ناکارآمد و نارسا است و در موارد متعددی قابل نقض است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلی اکبر حسینی، عضو هیئت علمی مرکز فرهنگ و معارف قرآن و ارایه‌دهنده بحث امروز 17 آبان ماه در نشست علمی«نظریه وحدت موضوعی سوره‌های قرآن؛ نگرش‌ها و چالش‌ها» که در این مرکز برگزار شد با اشاره به تالیف اثری در این باره گفت: قرآن در دو عرصه محتوا و اسلوب بیان مطالب، معجزه است و دستیابی به زبان و اسلوب بیان قرآن در کنار فهم مقاصد الهی این منبع وحیانی از ضرورت‌های تفسیری است و هراس از فرو غلتیدن در تحریف قرآن و تفسیر به رای شامل اسلوب و شیوه بیان این کتاب الهی می‌شود.
وی ادامه داد: این کتاب با هدف واکاوی، نقد و بررسی تفصیلی نظریه وحدت موضوعی در شش فصل سامان یافته که فصل اول آن؛ بیان کلیات و مفاهیم کلیدی پژوهش، فصل دوم، دانش مناسبت و رابطه آن با نظریه وحدت موضوعی بازگو شده است.
حسینی بیان کرد: در سومین فصل؛ ضمن اشاره به برخی دیگر از مباحث علوم قرآنی مرتبط با نظریه وحدت موضوعی مانند سیاق، اعجاز، ترتیب نزول، سبب نزول، ترجمه و تفسیر، مسئله سیاق که رابطه‌ای اجتناب‌ناپذیر با این نظریه دارد، واکاوی شده است. همچنین در فصل چهارم، تصویری از نظریه وحدت موضوعی در نگاه طرفداران آن ارایه شده و سخنان و آرای آنان بازگو شده است.
مدرس حوزه و دانشگاه اظهار کرد: در فصل پنجم به تفصیل دلایل عقلی و نقلی طرفداران نظریه وحدت موضوعی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و ناکارآمدی هر کدام از دلایل ذکر و در فصل آخر نیز تاملاتی به مثابه دلایل و شواهد انکار نظریه ارایه شده است.
وی در ادامه وارد بحث این نشست شد و افزود: برخی مانند صاحب المنار معتقدند که این نظریه یکی از مبانی فهم قرآن است و برای فهم قرآن، ابتدا باید نفیا و اثباتا این موضوع را حل کنیم و برخی از این بالاتر گفته‌اند که اساسا بدون کشف غرض و یا موضوع سوره ما مجاز به تفسیر آن نیستیم و تفسیر زیان‌بار و نگران‌کننده خواهد بود.
حسینی با طرح این سؤال که آیا بر تمامی آیات یک سوره پیوند مفهومی حاکم است و همه آیات بر مدار یک موضوع واحد می‌چرخند و در تدارک القای یک معنای واحد هستند؟ بیان کرد: معتقدان به نظریه وحدت به این مسئله قایل هستند، در حالی که کسانی که خالی الذهن هستند و به خصوص برای اولین بار با قرآن مواجه می‌شوند، کاملا نوعی گسستگی و عدم پیوند منطقی را میان آیات به خصوص در سوره‌های بزرگ می‌بینند و حس می‌کنند.
وی با بیان اینکه شاید مهمترین استدلال موافقان وحدت موضوعی این است که توجیه خردپذیر برای پیوستگی چند آیه به معنای پذیرش نظریه وحدت موضوعی در تمامی سور است، اظهار کرد: ولی سؤال این است که آیا با غرض واحد، موضوع واحدی ایجاد می‌شود؟ سوال دیگر اینکه وقتی ما می‌گوییم سوره‌ها یک موضوع واحد را تحلیل می‌کنند معنای آن این است که وحدت مفهومی و کلامی واحد دارند در حالی که کلام واحد نیز نیازمند به غرض واحد نیست حتی بر فرض اینکه بپذیریم سور، کلام واحدی را ارایه می‌دهند.
این محقق و پژوهشگر قرآنی تصریح کرد: با فرض پذیرش ملازمت وحدت کلام و غرض این سؤال مطرح است که آیا می‌توان اثبات کرد هر سوره باید غرض واحدی را دنبال کند؟ در حالی که بسیاری از آیات یک سوره در یک بازه زمانی طولانی به مناسبت حوادث گوناگون نازل شده‌اند و معمولا معطوف به مسایل و حوادث و رخدادهایی است که در بستر نزول قرآن در جامعه عربی و یا جهانی رخ داده و قرآن در صدد حل این مسایل بوده است.
اعجاز بلاغی ارتباطی با انسجام ندارد
این قرآن‌پژوه با بیان اینکه معتقدان به نظریه می گویند اعجاز بلاغی قرآن ناظر به وجود وحدت موضوعی است بیان کرد: در اینجا هم این سؤال قابل طرح است که آیا پذیرش وحدت موضوعی، لازمه اعجاز بلاغی است؟؛ ما هم قبول داریم که قرآن در عالی‌ترین قله فصاحت و بلاغت است اما آیا لازمه این بلاغت و فصاحت، وحدت موضوعی است؟ که ما به آن معتقد نیستیم و آیا قرآن بدون داشتن وحدت موضوعی هم فصاحت و بلاغت ندارد؟ در حالی که می‌دانیم فصاحت و بلاغت در هر شکلی در قرآن وجود دارد.
عضو هیئت علمی مرکز فرهنگ و معارف قرآن با بیان اینکه برخی معتقدند حکمت‌آمیز و منسجم بودن آیات قرآن از مبانی تفسیر است، اظهار کرد: در این جا این سؤال مطرح می شود که آیا لازمه حکمت‌آموز بودن وحدت غرض و موضوعی آن متن است؟ که به نظر می رسد تلازم این مسئله خیلی قابل اثبات نیست و متن بدون انسجام نیز حکمت‌آموز است.
حسینی با بیان اینکه معتقدین به چینش توقیفی آیات، این را دلیل دیگری بر وحدت موضوعی می‌دانند در حالی که تلازمی میان این دو وجود ندارد، تصریح کرد: همچنین پیروان این نظریه تلاش داشته‌اند با استناد به برخی آیات، این نظریه را تبیین کنند در حالی که ما تک تک آیات و روایات استنادی ایشان را نقل و بررسی کرده و در کتاب مرتبط با این موضوع پاسخ دادیم که این استناد درست نیست.
ارایه‌دهنده این نشست عنوان کرد: ادعاهایی از طرف صاحبنظران و طرفداران این نظریه شده و مهمترین داستان در دید آنان این است که وحدت موضوعی، بدیهی‌الاثبات است که عجیب‌ترین حرف در این مسئله است زیرا همان طور که این عده معتقد به بدیهی الاثبات بودن آن هستند، بزرگانی را بنده از نزدیک با آنان صحبت کرده‌ام و معتقدند که عدم وحدت موضوعی نیز بدیهی الاثبات است پس این استدلال چندان برای این بحث محکم نیست.
حسینی با اشاره به پیشینه این موضوع بیان کرد: از نظر زمانی تقریبا 60 سال است که این نظریه مطرح است و برخی آن را نتیجه شهود و ژرف‌اندیشی قرآنی و عنایت الهی به برخی افراد دانسته‌اند که معنای این حرف، تلویحا این است که دیگران از این عنایت بهره نبرده و یا درک لازم را ندارند و برخی از قرآن پژوهان نیز گفته‌اند که از الزامات و ضروریات تفسیر، کشف غرض و یا موضوع اصلی سوره است که قابل اثبات نیست.
این محقق مرکز فرهنگ و معارف قرآن ادامه داد: غالب کسانی که مبدع این نظریه هستند و آن را با شور و شوق دنبال کرده‌اند، مدعی شده‌اند که قصد ما پاسخ به یاوه گویی‌های مستشرقان بوده است مخصوصا آقای حجازی که رساله دکتری خود را به این موضوع اختصاص داده و یا کسانی مانند آقای ایازی گفته‌اند برخی مانند گوستاولوبون و دیگران مدعی شده‌اند که گسستگی آیات قرآن نشان از بیان آن از سوی یک بشر است و ما چون خواسته‌ایم نظر این افراد را رد کنیم معتقد به نظریه وحدت موضوعی شده‌ایم، ولی حرف ما این است که آیا ما برای رد حرف‌های مستشرقان آیا می‌توانیم به نظریه‌ای رو بیاوریم که مورد تایید نیست و استدلال قوی برای آن نداریم و در میان خودمان نیز درباره آن اختلاف نظر شدید وجود دارد؟
حسینی با بیان اینکه این نظریه مبتنی بر برهان عقلی است گفت: طرفداران این نظریه با برهان عقلی که همه یا هیچ بر آن حاکم است خواسته‌اند به اثبات این نظریه بپردازند لذا آن ها باید برای وحدت موضوعی تمامی سور تبیین داشته باشند و ابزار کشف موضوع را هم بیان کنند و نمی‌توانند وحدت موضوعی چند سوره را به تمامی سوره‌ها ربط بدهند لذا اگر یک مورد نقض وجود داشت مبنای نظریه آنان فرو ریخته خواهد شد در حالی که ما نمی‌گوییم وحدت موضوعی در هیچ سوره‌ای وجود ندارد بلکه معتقدیم در برخی سور مانند سور کوچک مشهود و بدیهی است اما این وحدت در تمامی سوره‌ها به خصوص سوری مانند بقره دیده نمی‌شود و چون ما در بیان رد این نظریه هستیم کار آسان‌تری داریم و نیاز به اثبات همگی موارد نیست و کافی است یک مورد نقض را بیابیم.
نظریه ثابت شده نیست
حسینی همچنین در پاسخ به برخی سؤالات در این مورد عنوان کرد: در اشکالات مطرح شده تنوع نداریم و عمده اشکالات معطوف به این است که اگر وحدت موضوعی وجود داشته باشد، فهم قرآن، تفسیر و حفظ آن آسان‌تر خواهد شد، ولی باید توجه کنیم که ما «بین المعذورین» هستیم و این نظریه هنوز اثبات نشده است. البته ما هم دوست داریم میان این‌ها وحدت باشد و وحدت موضوعی ثابت شود، ولی باید شاخص و معیاری برای اثبات آن داشته باشیم، ولی هنوز در اثبات آن، حرف وجود دارد. البته روزنه و اماره‌هایی هست که باید دنبال شود ولی تا ثابت نشده چنین اشکالاتی موضوعیت ندارد.
مدیر سابق گروه تفسیر ترتیبی مرکز فرهنگ و معارف قرآن با بیان اینکه تمایل بنده نیز این است که این نظریه ثابت شود، افزود: موافقان در حالی انسجام آیات در یک سوره را دال بر اعجاز تلقی می‌کنند که در طرف دیگر خیلی از مخالفان مانند آیت‌الله خویی، گسستگی را از ویژگی‌های قرآن می‌دانند و وجه ممیزه آن و حتی علامه طباطبایی که اشعار به وحدت دارد در سوره نساء اعتراف به عدم وحدت کرده و فرموده است نباید از سوره‌ای مانند نساء با آن همه آیه که در طول 23 سال نازل شده انتظار داشته باشیم که در آن وحدت موضوعی وجود داشته باشد.
این محقق بیان کرد: این مغالطه است که برخی تصور می‌کنند اگر قرآن وحدت موضوعی نداشته باشد، دیگر قابل فهم نیست و یا کشکولی مانند کشکول علما است، در حالی که حقیقتا کسانی مانند آیت‌الله خویی مفصل نوشته‌اند که برتری قرآن به این است که از موضوعی به موضوع دیگر رفته و شاخصه اعجاز قرآن در همین عدم پیوستگی است.
وی ادامه داد: این کتاب با هدف واکاوی، نقد و بررسی تفصیلی نظریه وحدت موضوعی در شش فصل سامان یافته که فصل اول آن؛ بیان کلیات و مفاهیم کلیدی پژوهش، فصل دوم، دانش مناسبت و رابطه آن با نظریه وحدت موضوعی بازگو شده است.
حسینی بیان کرد: در سومین فصل؛ ضمن اشاره به برخی دیگر از مباحث علوم قرآنی مرتبط با نظریه وحدت موضوعی مانند سیاق، اعجاز، ترتیب نزول، سبب نزول، ترجمه و تفسیر، مسئله سیاق که رابطه‌ای اجتناب‌ناپذیر با این نظریه دارد، واکاوی شده است. همچنین در فصل چهارم، تصویری از نظریه وحدت موضوعی در نگاه طرفداران آن ارایه شده و سخنان و آرای آنان بازگو شده است.
مدرس حوزه و دانشگاه اظهار کرد: در فصل پنجم به تفصیل دلایل عقلی و نقلی طرفداران نظریه وحدت موضوعی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و ناکارآمدی هر کدام از دلایل ذکر و در فصل آخر نیز تاملاتی به مثابه دلایل و شواهد انکار نظریه ارایه شده است.
وی در ادامه وارد بحث این نشست شد و افزود: برخی مانند صاحب المنار معتقدند که این نظریه یکی از مبانی فهم قرآن است و برای فهم قرآن، ابتدا باید نفیا و اثباتا این موضوع را حل کنیم و برخی از این بالاتر گفته‌اند که اساسا بدون کشف غرض و یا موضوع سوره ما مجاز به تفسیر آن نیستیم و تفسیر زیان‌بار و نگران‌کننده خواهد بود.
حسینی با طرح این سؤال که آیا بر تمامی آیات یک سوره پیوند مفهومی حاکم است و همه آیات بر مدار یک موضوع واحد می‌چرخند و در تدارک القای یک معنای واحد هستند؟ بیان کرد: معتقدان به نظریه وحدت به این مسئله قایل هستند، در حالی که کسانی که خالی الذهن هستند و به خصوص برای اولین بار با قرآن مواجه می‌شوند، کاملا نوعی گسستگی و عدم پیوند منطقی را میان آیات به خصوص در سوره‌های بزرگ می‌بینند و حس می‌کنند.
وی با بیان اینکه شاید مهمترین استدلال موافقان وحدت موضوعی این است که توجیه خردپذیر برای پیوستگی چند آیه به معنای پذیرش نظریه وحدت موضوعی در تمامی سور است، اظهار کرد: ولی سؤال این است که آیا با غرض واحد، موضوع واحدی ایجاد می‌شود؟ سوال دیگر اینکه وقتی ما می‌گوییم سوره‌ها یک موضوع واحد را تحلیل می‌کنند معنای آن این است که وحدت مفهومی و کلامی واحد دارند در حالی که کلام واحد نیز نیازمند به غرض واحد نیست حتی بر فرض اینکه بپذیریم سور، کلام واحدی را ارایه می‌دهند.
این محقق و پژوهشگر قرآنی تصریح کرد: با فرض پذیرش ملازمت وحدت کلام و غرض این سؤال مطرح است که آیا می‌توان اثبات کرد هر سوره باید غرض واحدی را دنبال کند؟ در حالی که بسیاری از آیات یک سوره در یک بازه زمانی طولانی به مناسبت حوادث گوناگون نازل شده‌اند و معمولا معطوف به مسایل و حوادث و رخدادهایی است که در بستر نزول قرآن در جامعه عربی و یا جهانی رخ داده و قرآن در صدد حل این مسایل بوده است.
اعجاز بلاغی ارتباطی با انسجام ندارد
این قرآن‌پژوه با بیان اینکه معتقدان به نظریه می گویند اعجاز بلاغی قرآن ناظر به وجود وحدت موضوعی است بیان کرد: در اینجا هم این سؤال قابل طرح است که آیا پذیرش وحدت موضوعی، لازمه اعجاز بلاغی است؟؛ ما هم قبول داریم که قرآن در عالی‌ترین قله فصاحت و بلاغت است اما آیا لازمه این بلاغت و فصاحت، وحدت موضوعی است؟ که ما به آن معتقد نیستیم و آیا قرآن بدون داشتن وحدت موضوعی هم فصاحت و بلاغت ندارد؟ در حالی که می‌دانیم فصاحت و بلاغت در هر شکلی در قرآن وجود دارد.
عضو هیئت علمی مرکز فرهنگ و معارف قرآن با بیان اینکه برخی معتقدند حکمت‌آمیز و منسجم بودن آیات قرآن از مبانی تفسیر است، اظهار کرد: در این جا این سؤال مطرح می شود که آیا لازمه حکمت‌آموز بودن وحدت غرض و موضوعی آن متن است؟ که به نظر می رسد تلازم این مسئله خیلی قابل اثبات نیست و متن بدون انسجام نیز حکمت‌آموز است.
حسینی با بیان اینکه معتقدین به چینش توقیفی آیات، این را دلیل دیگری بر وحدت موضوعی می‌دانند در حالی که تلازمی میان این دو وجود ندارد، تصریح کرد: همچنین پیروان این نظریه تلاش داشته‌اند با استناد به برخی آیات، این نظریه را تبیین کنند در حالی که ما تک تک آیات و روایات استنادی ایشان را نقل و بررسی کرده و در کتاب مرتبط با این موضوع پاسخ دادیم که این استناد درست نیست.
ارایه‌دهنده این نشست عنوان کرد: ادعاهایی از طرف صاحبنظران و طرفداران این نظریه شده و مهمترین داستان در دید آنان این است که وحدت موضوعی، بدیهی‌الاثبات است که عجیب‌ترین حرف در این مسئله است زیرا همان طور که این عده معتقد به بدیهی الاثبات بودن آن هستند، بزرگانی را بنده از نزدیک با آنان صحبت کرده‌ام و معتقدند که عدم وحدت موضوعی نیز بدیهی الاثبات است پس این استدلال چندان برای این بحث محکم نیست.
حسینی با اشاره به پیشینه این موضوع بیان کرد: از نظر زمانی تقریبا 60 سال است که این نظریه مطرح است و برخی آن را نتیجه شهود و ژرف‌اندیشی قرآنی و عنایت الهی به برخی افراد دانسته‌اند که معنای این حرف، تلویحا این است که دیگران از این عنایت بهره نبرده و یا درک لازم را ندارند و برخی از قرآن پژوهان نیز گفته‌اند که از الزامات و ضروریات تفسیر، کشف غرض و یا موضوع اصلی سوره است که قابل اثبات نیست.
این محقق مرکز فرهنگ و معارف قرآن ادامه داد: غالب کسانی که مبدع این نظریه هستند و آن را با شور و شوق دنبال کرده‌اند، مدعی شده‌اند که قصد ما پاسخ به یاوه گویی‌های مستشرقان بوده است مخصوصا آقای حجازی که رساله دکتری خود را به این موضوع اختصاص داده و یا کسانی مانند آقای ایازی گفته‌اند برخی مانند گوستاولوبون و دیگران مدعی شده‌اند که گسستگی آیات قرآن نشان از بیان آن از سوی یک بشر است و ما چون خواسته‌ایم نظر این افراد را رد کنیم معتقد به نظریه وحدت موضوعی شده‌ایم، ولی حرف ما این است که آیا ما برای رد حرف‌های مستشرقان آیا می‌توانیم به نظریه‌ای رو بیاوریم که مورد تایید نیست و استدلال قوی برای آن نداریم و در میان خودمان نیز درباره آن اختلاف نظر شدید وجود دارد؟
حسینی با بیان اینکه این نظریه مبتنی بر برهان عقلی است گفت: طرفداران این نظریه با برهان عقلی که همه یا هیچ بر آن حاکم است خواسته‌اند به اثبات این نظریه بپردازند لذا آن ها باید برای وحدت موضوعی تمامی سور تبیین داشته باشند و ابزار کشف موضوع را هم بیان کنند و نمی‌توانند وحدت موضوعی چند سوره را به تمامی سوره‌ها ربط بدهند لذا اگر یک مورد نقض وجود داشت مبنای نظریه آنان فرو ریخته خواهد شد در حالی که ما نمی‌گوییم وحدت موضوعی در هیچ سوره‌ای وجود ندارد بلکه معتقدیم در برخی سور مانند سور کوچک مشهود و بدیهی است اما این وحدت در تمامی سوره‌ها به خصوص سوری مانند بقره دیده نمی‌شود و چون ما در بیان رد این نظریه هستیم کار آسان‌تری داریم و نیاز به اثبات همگی موارد نیست و کافی است یک مورد نقض را بیابیم.
نظریه ثابت شده نیست
حسینی همچنین در پاسخ به برخی سؤالات در این مورد عنوان کرد: در اشکالات مطرح شده تنوع نداریم و عمده اشکالات معطوف به این است که اگر وحدت موضوعی وجود داشته باشد، فهم قرآن، تفسیر و حفظ آن آسان‌تر خواهد شد، ولی باید توجه کنیم که ما «بین المعذورین» هستیم و این نظریه هنوز اثبات نشده است. البته ما هم دوست داریم میان این‌ها وحدت باشد و وحدت موضوعی ثابت شود، ولی باید شاخص و معیاری برای اثبات آن داشته باشیم، ولی هنوز در اثبات آن، حرف وجود دارد. البته روزنه و اماره‌هایی هست که باید دنبال شود ولی تا ثابت نشده چنین اشکالاتی موضوعیت ندارد.
مدیر سابق گروه تفسیر ترتیبی مرکز فرهنگ و معارف قرآن با بیان اینکه تمایل بنده نیز این است که این نظریه ثابت شود، افزود: موافقان در حالی انسجام آیات در یک سوره را دال بر اعجاز تلقی می‌کنند که در طرف دیگر خیلی از مخالفان مانند آیت‌الله خویی، گسستگی را از ویژگی‌های قرآن می‌دانند و وجه ممیزه آن و حتی علامه طباطبایی که اشعار به وحدت دارد در سوره نساء اعتراف به عدم وحدت کرده و فرموده است نباید از سوره‌ای مانند نساء با آن همه آیه که در طول 23 سال نازل شده انتظار داشته باشیم که در آن وحدت موضوعی وجود داشته باشد.
این محقق بیان کرد: این مغالطه است که برخی تصور می‌کنند اگر قرآن وحدت موضوعی نداشته باشد، دیگر قابل فهم نیست و یا کشکولی مانند کشکول علما است، در حالی که حقیقتا کسانی مانند آیت‌الله خویی مفصل نوشته‌اند که برتری قرآن به این است که از موضوعی به موضوع دیگر رفته و شاخصه اعجاز قرآن در همین عدم پیوستگی است.
مطالب مرتبط
