قرآن نفیس بایسنقر میرزا/
تجلی هنر کتابت در قرآن منسوب به شاهزاده تیموری
گروه ادب: سنت کتابت قرآن در اواخر دوران تيموری و عصر صفوی به اوج كمال رسيد تا جايی كه شاهزادگان دربار تيموری چون بایسنقر میرزا از مشتاقان و حاميان آثار هنری شده و به كتابت قرآن كريم پرداختند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)،
پيشينه كتابت قرآن كريم و زيبانگاری اين موهبت آسمانی، به قرون نخستين
اسلام می‌رسد، زمانی كه كاتبان و خطاطان کلام وحی همچون مولای متقيان حضرت
علی بن ابی‌طالب(ع) آيات الهی را بر روی صفحات مرسوم آن دوره از قبيل پوست،
چوب و استخوان می‌نوشتند. وجود قرآن‌های منسوب به دست‌خط مبارک ائمه
اطهار(ع) به‌ويژه ولی‌نعمتمان، حضرت امام علی بن موسی‌الرضا(ع) در
گنجينه‌های آستان قدس رضوی و ساير مراكز فرهنگی دنيا كه عموماً با خط كوفی و
بر روی پوست آهو و در قطع بياضی كتابت شده، زيباترين شاهد اين موضوع است.
با
تكامل و تغييرات خط كوفی به كوفی تزيينی، ايرانی، افريقایی و سير تحول خط
در جهان اسلام، هنرمندان و خوشنويسان برجسته‌ای همچون ابن مقله، ابن بواب،
عثمان بن حسين وراق، راوندی، ياقوت مستعصمی و... به اين امر همت گماشته و
آثار فاخر و ماندگاری را از خود به يادگار گذاشته‌اند. همزمان با ارتقای
هنر خوشنويسی و ابداع خطوط متفاوت از قبيل ثلث، محقق، ریحان، نسخ، نستعليق و
... كه در كتابت قرآن كريم به كار می‌رفت، هنرمندان تذهيب‌كار و كتاب‌آرا
نيز با به كارگيری ذوق و سليقه‌ای خالصانه به زيبايی بصری صفحات قرآنی
پرداختند و شيفتگان اين موهبت الهی را به خواندن آيات قرآن مشتاق‌تر كردند.
كتابخانه آستان قدس رضوی؛ مهم‌ترين منبع مصاحف وقفی در جهان اسلام
اين
سنت در اواخر دوران تيموری و عصر صفوی به اوج كمال رسيد تا جايی كه
شاهزادگان دربار تيموری كه زمانی اجدادشان با هجوم به سرزمين ايران، مانع
پيشرفت و توسعه فرهنگ، علوم و هنر اسلامی بودند، خود از مشتاقان و حاميان
آثار هنری شده، گاه به كتابت قرآن كريم پرداختند. از جمله آثار آن دوره
برگ‌های باقيمانده از قرآن منسوب به بايسنقر ميرزا و جزوه قرآنی است كه به
خط برادرش، ابراهيم سلطان، نگارش يافته است و اكنون جزء نفايس و آثار منحصر
بفرد هنرهای اسلامی در گنجينه آستان قدس رضوی به شمار می‌رود.
اين
سنت حسنه در خلال سده‌های پنجم تا دهم هجری مورد توجه پادشاهان، درباريان،
علما و گاه مردم عادی بود و با تثبيت مذهب شيعه در ايران توسعه فراوانی
يافت. در ميان اين نمونه‌های فراوان مصاحف قرآنی وقفی، مجموعه گران‌قدری در
كتابخانه آستان قدس رضوی، آستانه مقدسه قم، بارگاه شاه چراغ شيراز، كاخ
گلستان، كتابخانه ملی، مؤسسه كتابخانه و موزه ملی ملک و ... وجود دارد، كه
در پی قرن‌ها به واسطه هوشمندی واقفان اين آثار به بهترين شكل ممكن حفظ و
نگهداری شده است؛ اما به تحقيق می‌توان مصاحف وقفی موجود در كتابخانه آستان
قدس رضوی را كه هم به لحاظ تعداد و هم به لحاظ تاريخی و نسخه‌شناسی از
اهميت ويژه‌ای برخوردارند، مهم‌ترين منبع و مرجع مصاحف وقفی در جهان اسلام
دانست. مجموعه‌ای كه در طول ساليان، به اهتمام متوليان و به همت هنرمندان،
به گنجينه‌ای باشكوه و عظيم از هنرها مبدل شده و برخلاف ديگر مجموعه‌های
هنری و نامدار دنيا، پويايی و شكوفايی هر روزه، ويژگی منحصر بفرد آن است.
قرآن بايسنقری يكی از ويژه‌ترين قرآن‌های موجود در گنجينه‌های جهان
مؤسسه
آفرينش‌های هنری آستان قدس رضوی، در راستای تداوم بازنشر آثار ماندگار به
صورت چاپ عكسی از روی نسخ خطی (فاكسيميله) از جمله مناجات حضرت امير، قرآن
به خط عليرضا عباسی، اربعين جامی، ديوان حافظ و... و منتخب سُور قرآن كريم
به خط ابراهيم سلطان(كتاب سال جمهوری اسلامی ايران، 1392)، اين بار نيز به
مدد انفاس قدسی حضرت رضا(ع)، چاپ قرآن بايسنقری را كه يكی از ويژه‌ترين
قرآن‌های موجود در گنجينه‌های جهان است، به اتمام رسانده است.
امروزه
بيشترين تعداد برگ‌های اين مصحف (144 صفحه) كه هر يک از موزه‌ها و نهادهای
فرهنگی دنيا، به داشتن حتی يک سطر از آن به خود می‌بالند، به لطف سنت حسنه
وقف، در مجموعه گنجينه‌های آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود و به لحاظ
اندازه صفحه و دانگ قلم بزرگترين قرآن در تاريخ كتاب‌آرايی ايرانی به شمار
می‌رود.
بر اساس پژوهش‌های انجام گرفته و با تأمل بر ويژگی‌های
اين مصحف كم‌نظير(شيوه تذهيب، فرم نقوش، آرايه‌ها، جنس كاغذ، نوع خط، مركب،
صحافی و تجليد)، احتمالاً كتابت آن در دوره تيموری و در منطقه شمال خراسان
بزرگ (سمرقند و بخارا) انجام شده است. ابعاد اين قرآن 105 در 187
سانتی‌متر است كه ساخت كاغذی با چنين ابعاد، نشانگر مهارت و چيره‌دستی
هنرمندان كاغذساز سده نهم هجری است. از تعداد 144 صفحه موجود در گنجينه‌های
آستان قدس رضوی، 8 سطر آن در مؤسسه كتابخانه و موزه ملی ملک و مابقی در
كتابخانه و موزه مركزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
بازنشر قرآن بایسنقری با حفظ یکدستی و اصالت نسخه
انجام
چنين پروژه‌ای از ابتدا نيازمند شرايط و مجوزهای خاص برای عكاسی بود. 8
برگ از قرآن كه پيش از انقلاب به شكل نامطلوبی آرايه‌بندی و قاب شده بود،
با اخذ مجوزهای لازم از درون قاب‌های موجود در گنجينه قرآن باز شده و با
رعايت تمامی استانداردهای عكس‌برداری از نسخ خطی در اختيار گروه عكاسی قرار
گرفت تا با توجه به قطع نامتعارف آن به صورت جزء به جزء عكاسی شده و برای
چاپ آماده شود. ابتدا صفحات بزرگ و جزييات نسخه به طور جداگانه عكاسی شد و
در مرحله بعد تصاوير كلی با تصوير جزييات در هم تلفيق شده تا ظرافت‌های اثر
با وضوح كافی ثبت شود.
در مرحله صفحه‌آرايی نيز از افزودن هر
گونه عنصر اضافی صرف‌نظر شد تا اصالت هر صفحه حفظ شود و تصوير به اصل نسخه
نزديک شود. در دوره پهلوی بين سطور 7 برگ مذكور را مذهِّبان كتابخانه، عيسی
آلفته، عبدالعلی بروسان و هاشم ظريف، طلااندازی و تذهيب كرده بودند، اما
در بازنشر اين صفحات با استفاده از امكانات رايانه‌ای و بر مبنای ديگر
برگ‌های به جا مانده از اين قرآن، اين نقوش حذف شد تا اولاً مخاطبان به
اشتباه آنها را به زمان توليد اثر منتسب نكنند و ثانياً يكدستی و اصالت
نسخه پيش رو حفظ شود. لكن برای مستندسازی اين امر، تصاوير صفحات یادشده به
شكل كنونی در وجيزه آن ارائه شده است.
چاپ رنگ طلا و لاجورد؛ دشواری مشترک در مراحل چاپ و بازنشر
صفحات
نسخه چاپی بر مبنای ترتيب متن قرآن تنظيم شده است. همچنين سطرهای مجموعه
کتابخانه و موزه ملی ملک در اندازه نزديک به اصل نسخه، در ابتدا و انتهای
نسخه قرار گرفته تا اندازه اصلی قطّ قلم و سطور تا حدی قابل درک شود.
پس
از عكاسی، ويرايش، تلفيق گرافيكی تصاوير و صفحه‌آرايی، گروهی مجرب و
حرفه‌ای كه سابقه آماده‌سازی و چاپ منتخب سور قرآن كريم به خط ابراهيم
سلطان و مجموعه شاهكارهای هنری آستان قدس رضوی را در كارنامه خود داشتند،
طی چندين ماه در مركز طبع و نشر قرآن كريم، چاپ اين اثر را با ابعاد قرآن
ابراهيم سلطان (50 در 70 سانتی‌متر) به انجام رساندند.
دشواری
مشترک در مراحل چاپ و باز نشر همه نُسخ خطی، چاپ نزديک به اصل رنگ طلا و
لاجورد است، زيرا كيفيت اين دو رنگ در چرخه رنگی چاپ صنعتی يافت نمی‌شود.
رنگ طلايی نسخه‌ها از طلای اصل بوده كه به مرور زمان اندكی از شفافيتش
كاسته شده است. از سوی ديگر جنسيت و رنگ كاغذ نسخه‌های خطی ويژگي‌هايی دارد
كه با كاغذهای صيقل خورده امروزی مطابق نيست. شيوه چاپ اين اثر به روش
تفكيک رنگی در شش رنگ انجام شده و همه رنگ‌های زمينه، آبديدگی‌ها، و لکه‌ها
به صورت تفكيک رنگ‌های مجزای ساختگی به چاپ رسيده است.
طراحی جلد؛ ملهم از نقوش جلدهای دوره تيموری و اسليمی سرسوره‌ها
یادآور
می‌شود، جلد این قرآن نفیس به شيوه طلاكوب ضربی است و طراحی آن ملهم از
نقوش جلدهای دوره تيموری و نيز نقوش اسليمی سرسوره‌ها در همين اثر است.
جلدسازی و صحافی اين اثر نيز بر عهده يكی از بهترين كارگاه‌های جلدسازی
گذاشته شد و اکنون آماده رونمایی است که 24 آبان ماه در کتابخانه و موزه
ملی ملک رونمایی خواهد شد.
همچنین علاقه‌مندان فرهنگ ایرانی و
اسلامی می‌توانند از دوشنبه 24 آبان سال جاری تا یک ماه، هر روز به جز
جمعه‌ها و تعطیلات رسمی، از ساعت 8:30 تا 16:15 (روزهای پنجشنبه تا ساعت
15:15) از نمایشگاه قرآن بایسنقری بازدید کنند.
کتابخانه و موزه
ملی ملک، نخستین موزه وقفی- خصوصی ایران و یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور
در حوزه نسخه‌های خطی است که در سال 1316 خورشیدی از سوی حاج حسین آقا ملک
بر آستان قدس رضوی وقف شده است. این گنجینه کهن اکنون در محوطه تاریخی باغ
ملی تهران به نشانی میدان امام خمینی(ره)، سردر میدان مشق، خیابان ملل متحد
جای دارد.
مطالب مرتبط
