لزوم نهادینه شدن فرهنگ مشورت از نگاه قرآن
گروه اندیشه: با ظهور مقوله فردگرایی و اثرپذیری جامعه ما از فرهنگ غربی بسیاری از سنت‌های حسنه و مؤکد در قرآن در حال کمرنگ شدن در جامعه هستند؛ یکی از این سنت‌های حسنه کار جمعی و فرهنگ مشورت است که باید برای تقویت آن نظام آموزشی و رسانه‌های کشور تلاش کرد.
اساسا خداوند فرصت مشورت میان انسان را فراهم آورد تا آنها با انتخاب کار جمعی و ترجیح آن بر کار فردی مجبور نباشند که نتیجه تصمیمات را شخصا تجربه کنند و از توان فکری
و تجربیات دیگران نیز بهره‌مند شوند. قرآن کریم ضمن تأیید اصل مشورت و ترغیب به آن «وَ شَاوِرْهُمْ فِی الأَمْر»(آل عمران/159) بر لزوم بهره‌گیری از نظر، علم و تجربه دیگران دعوت می‌کنند و آنها را
به سعه صدر در شنیدن نظر دیگران فرا می‌خوانند: «فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»(زمر/18).
متاسفانه جدا از تمهید نبودن مشاوران خوب و یا نحوه دسترسی به آنها در جامعه، درباره فرهنگ مشورت در جامعه تلقی ناصحیحی وجود دارد؛ به همین جهت با سعیده
رسولی، یکی از پژوهشگرانی که در زمینه مدیریت مشارکتی در قرآن کریم مطالعاتی داشته‌اند، درباره رهاوردهای مشورت بر مبنای دیدگاه
توحیدی و مولفه‌های اسلامی آن، گفت‌وگویی داشته‌ایم که مشروح آن در
ادامه از نظر می‌گذرد؛
- مشورت به چه معناست و چه ضرورتی دارد؟
در لغت‌نامه‌ها مشورت به معنای رایزنی و شور کردن است. کلمه شور در اصل به معنی مکیدن شیره گل‌ها توسط زنبور عسل است. در مشورت کردن نیز انسان بهترین نظریه‌ها را جذب می‌کند و درواقع تصمیم‌گیری مشارکتی صورت می‌گیرد. در تعریف تصمیم‌گیری مشارکتی، می‌توان گفت که فرایندی است که در آن تصمیمات، حاصلِ فرآیندهای تصمیم درون شخصی و پویایی گروه است. انسانها هر قدر هم عالم باشند با مشورت می‌توانند همه جانبه‌تر و با علم بیشتری با مسایل مواجه شوند و این امر بدیهی است که تصمیمات جمعی، خلاقیت‌ها را بسیار بهتر و بیشتر از تصمیم‌گیری فردی نشان می‌دهد.
اصولا افرادی که اهل مشورت هستند کمتر دچار خطا در تصمیم‌گیری می‌شوند. با توجه به استعدادهای مختلفی که خداوند در افراد قرار داده است، افراد می‌توانند با مشورت، از نظرات دیگران که ناشی از استعدادهای و پیشینه فکری آنهاست بهره‌مند شوند. در واقع ضرورت مشورت را از جهات مختلفی می‌توان مورد بحث قرار داد اما فکر می‌کنم ذکر چند حدیث که ضرورت مشورت را روشن می‌نماید خالی از لطف نباشد. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است: «ما شقی عَبد قطّ بمَشورة وَ ما سعد باستغناءِ بِرأی؛ هیچ‌کس هرگز با مشورت بدبخت و با استبداد رأی، خوشبخت نشده است». و همچنین امام علی(ع) می‌فرماید: «مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَکَهَا فِی عُقُولِهَا؛ کسی که استبداد به رأی داشته باشد، هلاک می‌شود و کسی که با افراد بزرگ مشورت کند در عقل آنها شریک شده است».
- قرآن چه نظری درباره مقوله مشورت دارد؟
از نظر کارشناسان علوم قرآنی، آیاتی از قرآن کریم از جمله آیه 159 سوره مبارکه آل عمران، آیه 38 سوره مبارکه شوری، آیه 233 سوره مبارکه بقره و آیه 18 سوره زمر به مسئله مشورت پرداخته‌اند. طبق تفسیر نور در آیه ۱۵۹ سوره آل عمران که خداوند می‌فرماید: «فبما رحمة من اللّه لنت لهم و لوکنت فظّاً غلیظ القلب لانفضّوا من حولک فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی اللّه»؛ عبارت «و شاورهم» تاکید بر این مسئله دارد که ارزش مشورت را با ناکامی‌های موسمی نادیده نگیرید. همچنین طبق این آیه مشخص است که پیامبر(ص) وظیفه داشته با مردم حتی آنان که در گذشته لغزش داشته‌اند نیز مشورت کند و عبارت «شاورهم... و اذا عزمت» حاکی از این مطلب است، که مشورت کردن منافاتی با حاکمیت واحد و قاطعیت ندارد. سپس خداوند می‌فرماید: «فتوکل». لذا در کنار فکر و مشورت، توکل به خدا نباید فراموش شود. ابتدا مشورت و سپس توکل چاره کارهاست خواه به نتیجه برسیم یا نرسیم.
در آیه ۳۸ سوره شوری، هنگام بیان اوصاف برجسته مؤمنان می‌فرماید: «و الذین استجابوا لربّهم و اقاموا الصلوة و امرهم شوری بینهم؛ آنها کسانی هستند که دعوت پروردگارشان را اجابت کرده و نماز را بر پای دارند و کارهایشان بین آنان با مشورت انجام می‌شود. عبارت «و امرهم شوری بینهم» حاکی از این مسئله است که شوری و مشورت، مربوط به امور مردم است، نه احکام و دستورات دینی.
آیه ۲۳۳ سوره بقره می‌فرماید: «فان ارادا فصالاً عن تراض منهما و تشاور فلا جناح علیهما؛ اگر در مورد بازداشتن کودک از شیر قصد تصمیم‌گیری دارید مشورت کنید»؛ بر طبق این آیه، از شیر گرفتن کودک نیاز به مشورت و توافق والدین دارد. همچنین واژه «تشاور» حاکی از این مطلب است که زن و شوهر درباره امور نوزاد باید مشورت کنند.
سوره زمر آیه ۱۸ می‌فرماید: «فبشّر عبادالذین یستمعون القول فیتبعون احسنه؛ پس بندگان مرا که سخن را می‌شنوند و نیکوترین را پیروی می‌کنند بشارت ده. » بنابراین آیه، اسلام از طرح سخنان دیگران دلهره ای ندارد. همچنین انسان باید تحمل شنیدن سخنان دیگران را داشته باشد و دارای سعه صدر باشد.
- با توجه به مقوله فردگرایی و اثرپذیری جامعه ما از فرهنگ غربی چگونه می‌توان فرهنگ مشورت را در جامعه امروز تقویت کرد؟
مشورت و به طور کلی انجام کارهای گروهی باید از کودکی برای افراد نهادینه شود و چنانچه از کودکی فرایند مشورت درونی نشود در سال‌های بعد، جریان یادگیری، احتمالا سخت‌تر و طولانی‌تر خواهد بود، گرچه غیر ممکن نیست.
در نظام آموزشی، تاکید بر تکالیف گروهی و سپس امتیاز ویژه قایل شدن برای چگونگی کار گروهی می‌تواند ثمربخش باشد. به این معنا که در کارهای گروهی، هر گروهی که صمیمی‌تر و فعال‌تر به مشورت و کار گروهی بپردازد، امتیاز بالاتری بگیرد نه صرفا گروهی که به جواب صحیح رسیده است.
در قسمت تکالیف هم، تکالیف آموزشی باید بر محور کار گروهی و مشورت تنظیم شوند تا در انجام تکالیف به ویژه تکالیف ِ داخل کلاس، با گروه‌بندی شاگردان، کار گروهی و مشورت صورت گیرد.
دیگر اینکه افراد باید برای اظهار نظر از چیزی نهراسند. روی هم گذاشتن فکر‌ها و مشورت کردن به این معنی است که هرچیزی که به ذهن‌تان می‌رسد را بدون اینکه نگران واکنش دیگران باشید عنوان کنید. این شرایط را قطعا معلمان و راهنمایان باید با درایت خود ایجاد کنند. البته این مربیان و معلمان باید به یادگیرنده‌ها آموزش دهند که نظرشان باید بدون توهین و در چارچوب اخلاقی و موازین خاصی که مد نظر است مطرح شود.
همچنین معلمان و مربیان باید با روش‌های مختلف تصمیم‌گیری جمعی آشنا باشند و همچنین بتوانند با روش‌های مختلف، مانند بازی و انجام تکالیف مشورت و کار گروهی را در افراد تقویت کنند.
معلمان باید با مراحل مشورت‌گیری از طرح مشکل و مساله تا گرفتن نظرات و پیگیری نظرات آشنا باشند و این مراحل را عملا به کار بگیرند. به نظر می‌رسد برگزاری کلاس‌ها، دوره‌ها و کارگاه‌هایی در این زمینه برای معلمان و مربیان و والدین لازم و ضروری باشد.
نکته دیگر اینکه لازم است به افراد نشان دهیم که نظر آنها مهم است و چنانچه با نظرشان مخالفیم علت مخالفت‌مان را بیان کنیم و اگر خوب است واقعا و عملا اجرا کنیم.
- چگونه می‌توان این فرهنگ را به نسل بعدی منتقل کرد وظایف والدین و رسانه‌ها چیست؟
در جمع خانواده مسایل مختلفی وجود دارد که برای تصمیم‌گیری می‌توان از مشورت همه اعضا با تاکید بر نظر فرزندان خانواده بهره برد. فرزندانی که در خانواده به مشورت گرفته شده‌اند در آینده هم مشورت را بهتر از دیگران به کار خواهند گرفت. همچنین مشورت در خانواده باعث می‌شود جو صمیمی‌تری بین اعضا ایجاد شود و پذیرش تصمیمات از سوی افراد خانواده راحت‌تر صورت گیرد. بعلاوه پدر و مادر هم باید جو منطقی و استفاده از همفکری و نظر همدیگر را به عنوان راهکار عملیِ حل مشکلات به کار گیرند و به این طریق الگوی مناسبی برای فرزندانشان باشند.
رسانه‌ها هم نقش مهمی در انتقال فرهنگ دارند. البته رسانه هر ابزاری اعم از صدا، سیما، روزنامه، کتاب، اینترنت و کامپیوتر است که به ارائه پیام می‌پردازد. رسانه‌ها در هر صورت به شکل ذاتی و حتی غیر عامدانه هم در حال انتقال ارزش‌ها به جامعه هستند و در واقع ارزش‌های هر جامعه را آموزش می‌دهند، پس لازم است که سیاست‌گذاری‌های رسانه بر مبنای ارزش‌هایی چون تاکید بر کار گروهی و مشورت بنیان‌ریزی شود.ضمن آنکه رسانه‌ها به صورت عامدانه و هدفمند هم می‌توانند به طرق مختلفی فرهنگ مشورت را مورد تقویت قرار دهند، از جمله نمایش آثار هنری و فیلم‌ها و آثار مستندی که مشورت کردن را مورد تاکید قرار می‌دهند و استفاده از کارشناسان مختلف جهت آموزش فرهنگ مشورت به خانواده‌ها و افراد جامعه. نکته قابل توجه این است که امروزه فضای مجازی علی رغم مشکلاتی که ممکن است در فرهنگ جوامع ایجاد کند، از جهاتی به بالا رفتن میزان مشورت‌گیری افراد کمک کرده است.
اتاق‌های فکر مجازی امکان استفاده از نظر دیگران را در مسئله‌ای خاص بدون ذکر نام مشورت‌گیرنده و مشورت‌دهنده فراهم کرده است که به نظر می‌رسد با راهکارهایی از جمله به کارگیری مشاوران متخصص در اتاق‌های فکر مجازی می‌توان بر کارامدی فضای مجازی افزود و تا حدی از انحرافات احتمالی آن جلوگیری کرد.
