نگاهی به نظریه پردازی در علوم اجتماعی از دیدگاه شهید صدر

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، حجت‌الاسلام سعید بهمنی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در همایش روش نظریه پردازی در علوم اجتماعی از دیدگاه شهید صدر که ظهر امروز، 26 فروردین‌ماه در آمفی تئاتر دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، با بیان اینکه شهید محمدباقر صدر خیلی مظلومانه به شهادت رسید، اظهار کرد: شهید صدر حدود یک سال در خانه زندانی بود و در روزهای واپسین عمرش همه مایحتاج زندگی برایش قطع شده بود.
وی ادامه داد: خواهر شهید صدر نقل می‌کند شرایط به گونه‌ای سخت بود که مقبره‌ای برای شهید در خانه آماده کرده بودیم، شهید هر چقدر به شهادت نزدیک می‌شد حالاتشان ناب و ناب‌تر می‌شد، در هنگام شهادت اول جلوی چشم شهید صدر، خواهر ایشان را ذبح کردند و بعد ایشان را به شهادت رساندند.

نیازمند مهندسی علم در کشور هستیم
حجت‌الاسلام بهمنی با اشاره به اینکه کشور از حیث علمی با اهداف و آرمان‌هایش‌ فاصله بسیاری دارد، ابراز کرد: در کشور نیاز به مهندسی علم داریم، باید روند علمی در کشور را راهبری کنیم، یعنی دانشجویان علمی را فراگیرند تا نیازهای کشور و در سطح بالاتر بتوانند نیازهای اسلام و تشیع را در زمان غیبت پاسخگو باشند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه همزمان با ماجرای انقلاب فرهنگی در ایران، در کشورهای اسلامی جریانی مبنی بر اسلامی‌سازی علوم نیز شروع شد، افزود: در کشورهای عربی مثل فلسطین، عراق، مصر و ... این جریان‌سازی شروع شده بود و مجموعه‌ای از دانشمندان عرب به دنبال اسلامی کردن علم بودند، در انقلاب ما نیز همین جریان و تفکر به وجود آمد.
وی با تأکید بر اینکه با انقلاب فرهنگی به این جریان دامن زده شد، ابراز کرد: بعد از انقلاب فرهنگی، جریان اسلامی‌سازی علوم گسترش بیشتری یافت و بعد از‌ آن مقوله‌سازی‌های بسیاری شکل‌ گرفت.
حجت‌الاسلام بهمنی با اشاره به اینکه بعد از اسلامی کردن علوم به مرحله‌ اسلامی کردن علوم انسانی رسیدیم، ادامه داد: مرحله اسلامی کردن علوم انسانی حدود یک دهه بین متفکران و دانشمندان رد و بدل شد تا به مقوله جدیدی به نام نظام‌سازی رسیدیم.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: در مرحله نظام‌سازی به قدری پیش رفتیم که این مقوله در اسناد راهبردی نیز راه یافته بود؛ به گونه‌ای که در سند منشور قرآنی کشور به این مرحله توجه ویژه‌ای شده بود.

گسترش کرسی‌های نظریه‌پردازی در محیط‌های علمی
وی با تأکید بر اینکه بعد از مرحله نظام‌سازی به مرحله‌ جدیدی به نام نظریه‌پردازی رسیدیم، عنوان کرد: در این مرحله، کرسی‌های نظریه‌پردازی در محیط‌های علمی گسترش یافت.
حجت‌الاسلام بهمنی با اشاره به اینکه در اسلامی کردن علوم از مفهومی به مفهوم دیگر کوچ کردیم، ابراز کرد: از اسلامی کردن علوم به اسلامی‌سازی علوم انسانی رسیدیم و بعد به نظام‌سازی و بعد از آن به نظریه‌‍پردازی که تقریبا هر کدام از این مراحل در کشور حدود یک دهه به طول انجامید.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به اینکه در روش‌شناسی در مراحل ابتدایی هستیم، ادامه داد: مسئولان کشور در دهه 60 و 70، بر اساس «نظریه جمعیت توماس رابرت مالتوس» تصمیم گرفتند جمعیت را کنترل کنند، چرا که در این نظریه، مالتوس معتقد است رشد جمعیت بر اساس تصاعد هندسی و رشد منابع غذایی بر اساس تصاعد حسابی است، لذا چون این دو رشد با هم همخوانی ندارد، باید برای توسعه کشور، جمعیت کنترل شود.
وی با بیان اینکه نظریه مالتوس به طرز نگاهی که نسبت به انسان دارد، برمی‎گردد، گفت: در اسلام انسان، خلیفه خدا است ولی مالتوس این دیدگاه را در مورد انسان قبول ندارد از همین رو نظریه‌ای همچون نظریه جمعیت را بیان می‌کند.
حجت‌الاسلام بهمنی با تأکید بر اینکه نظریه جمعیت مالتوس بر سراسر جهان مسلط شد و کشور را تا مرز عقیم شدن پیش برد، ادامه داد: نظریات وقتی شکل گرفته و توسط اذهان پذیرفته شود، بر جامعه مسلط شده و تأثیرگذار خواهد بود.

کشور باید توان نظریه‌پردازی و نقد نظریه‌ها را در خود بالا ببرد
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه کشور باید توان نظریه‌پردازی و نقد نظریه‌ها را در خود بالا ببرد، ابراز کرد: در نظریه‌پردازی و نقد آن باید روش‌های خود را نوسازی کنیم، دانشجوی متدین ما تنها با علوم زیستی سروکار ندارد بلکه با اوامر و نواهی خداوند نیز در ارتباط است.
وی با اشاره به اینکه روش یعنی «مجموعه‌ای از عناصر معرفتی و عقاید و مهارت‌هایی که کمک می‌کند به هدفی برسیم»، گفت: نظریه‌پردازی یک گزاره توصیفی ـ معرفتی از یک حقیقت بزرگ است که هستی و روابط آن را تشریح می‌کند.
حجت‌الاسلام بهمنی با تأکید بر اینکه قدرت نرم به معنای قدرت اثرگذاری بر خود، دیگری و دیگران است، اظهار کرد: نظریه قدرت نرم را «جوزف نای» یکی از متفکران آمریکایی حدود 20 سال پیش مطرح کرد که تمام این نظریه معطوف به ایران بود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به اینکه اساس این نظریه اغوا کردن است، ادامه داد: جوزف نای بعدها نظریه خود را اصلاح کرد و نظریه اصلاح شده خود را به‌نام «قدرت هوشمند» که تلفیقی از قدرت نرم و سخت است، معرفی کرد، ولی باز هم تأکیدش بر قدرت نرم بود و اینکه آمریکا باید با قدرت نرم، ملت‌ها را دگرگون کند تا خود آنان از درون اغوا شوند.

قدرت نرم از ابتدای خلقت وجود داشته است،
وی با تأکید بر اینکه قدرت نرم از ابتدای خلقت وجود داشته است، عنوان کرد: گاهی می‌گوییم «الف ب است چون شواهد تجربی این را نشان می‌دهد»، گاهی می‌گوییم «الف ب است چرا که شواهد عقلی گویای این مطلب است»، اما در نظریه‌پردازی قرآن‌بنیان می‌گوییم «الف ب است چون آفریننده الف و ب که آفریننده حقایق اشیاء است، این را می‌گوید.
حجت‌الاسلام بهمنی با اشاره به کتاب «تفسیر موضوعی» شهید صدر، ادامه داد: شهید صدر در کتاب تفسیر موضوعی می‌گوید: «باید موضوعی وجود داشته باشد و این موضوع برخاسته از مسئله‌ای مهم باشد» که امروزه از‌ آن به عنوان پژوهش‌های مسئله‌محور یاد می‌شود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با تأکید بر اینکه در مسئله شناسی باید مسئله‌ای راهبردی انتخاب شود، افزود: برخی مسائل جهان‌گیرهستند، حتی اگر اهمیتی نداشته باشند ولی جهان‌گیر می‌شوند، اما برخی مسائل با اینکه جهان گیر می‎شوند ولی دارای ایرادتی هستند مثل نظریه جمعیت مالتوس.
وی با بیان اینکه به اعتقاد شهید صدر مسئله باید دارای تأثیر کلان باشد، گفت: نظریه‌پردازی دارای سه سطح است: سطح خرد، متوسط و جهان‌شمول، لذا اگر مسئله حل شود، سراسر جهان متأثر خواهد شد. شهید صدر معتقد است که در گزینش مسئله باید به دنبال سطح کلان، راهبردی و جهان‌شمول آن برویم.
حجت‌الاسلام بهمنی با اشاره به اینکه بعد از گزینش مسئله راهبردی باید پیامدشناسی مسئله صورت گیرد، گفت: امروزه قدرت نرم تنها راه اثرگذاری گسترده و جهان‌شمول است. قدرت نرم، دشمن را به دوست تبدیل می‌کند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه احراز اهمیت راهبردی مسئله یکی دیگر از مراحل مسئله‌شناسی است، گفت: تبیین مسئله بر اساس مشاهدات، پژوهش‌ها و گزارش‌های علمی، مرحله‌ بعدی در مسئله‌شناسی به شمار می‌روند.
وی با اشاره به اینکه بعد از مسئله‌شناسی به عقیده شهید صدر باید پیشینه مسائل نیز شناسایی شود، اظهار کرد: از ابتدای خلقت انسان داستان قدرت نرم جریان داشت. ابلیس با تبیین جدید انسان را اغوا کرد و باعث جریان هبوط آدم شد، لذا همه ما از قدرت نرم متأثر هستیم.

سه داستان از ابتدای خلقت که مربوط به قدرت نرم می‌شود

حجت‌الاسلام بهمنی ادامه داد: از ابتدای خلقت انسان سه داستان داریم که مربوط به قدرت نرم می‌شود؛ یکی داستان ملائکه است که وقتی متوجه خلیفه بودن انسان در روی زمین شدند، از خداوند سؤال کردند که آیا می‌خواهی بشری خون‌ریز را روی زمین خلیفه قرار دهی؟ خداوند فرمودند: «من می‌دانم ولی شما نمی‌دانید»؛ بر این اساس باید گفت علم یکی از مؤلفه‌های قدرت نرم است و از همین رو ملائکه چون دانششان محدود است سؤال کردند ولی قبل از سؤال اقدام نکردند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به اینکه حضرت آدم(ع) نیز دچار چالش شد ولی از خداوند سؤال نکرد و فقط اقدام کرد، اظهار کرد: حضرت آدم(ع) بعد از اقدام متوجه شد که چه خطایی کرده و توبه کرد و با این عمل خود را بازآفرینی کرد.
وی با اشاره به داستان خودداری ابلیس از سجده بر‌ آدم، گفت: ابلیس از دستور الهی دوری کرد، بعد از آن اقدام کرد و بعد اصرار.
حجت‌الاسلام بهمنی پیشینه‌شناسی عوامل مسئله را یکی دیگر از مراحل پیشینه‌شناسی دانست و تصریح کرد: انسان اگر اغوا می‌شود به علت سادگی، غرور، شتاب، نپرسیدن، سستی در عزم و.. است لذا همه این موارد باعث می‌شود تا تحت تأثیر قدرت نرم دیگران قرار بگیرد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پیشینه‌شناسی پیامدها را مرحله بعدی معرفی کرد و ادامه داد: اغوا و توبه حضرت آدم(ع)، پیامد قدرت نرم است.
وی توانایی اغوای بیشتر با تأکید بر رسانه‌ها را اثر قدرت نرم دانست و گفت: پیشینه‌شناسی دستاوردهای بشری حل مسئله، یکی دیگر از مراحل پیشینه‌شناسی است که امکان افزایش توانایی اثرگذاری مطلوب در قلمروهای بسیار گسترده را فراهم می‌آورد.
حجت‌الاسلام بهمنی با بیان اینکه شناخت خلأها و کاستی‌های بشری حل مسئله یکی دیگر از مراحل است، عنوان کرد: از جمله دستاوردهای این مرحله تمرکز قدرت نرم بر سلطه‌گری و استثمار و وابسته‌سازی جوامع به یک قدرت است و در این مرحله باید از همه جنبه‌های میراث علمی با گزینش جنبه‌های مثبت و پر کردن کاستی‌ها استفاده کرد.
انتهای پیام