صدای تلقی ساده‌انگارانه از دین در جامعه بلندتر است

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا یوسفی، استاد دانشگاه مفید، در گفت‌وگو با ایکنا، در پاسخ به این سؤال که در مطالب اخیر سروش انتقاداتی از برخی مطالب بزرگانی چون علامه طباطبایی و قاضی شده است، آیا بیان چنین مطالبی از سوی چنین بزرگانی قابل نفی است؟ اظهار کرد: در اینجا دو بحث وجود دارد یکی مناسبات دنیایی و دیگری مناسبات اخروی که در ذیل بحث عدالت الهی طرح می‌شود و شهید مطهری و دیگران نیز به آن پرداخته‌اند.

وی افزود: در مناسبات اخروی، خدا براساس عدل با همه انسان‌ها برخورد خواهد کرد بنابراین طبیعتاً این طور نیست که در زمینی که 8 میلیارد انسان زندگی می‌کنند و از این تعداد، کمتر دو میلیارد نفر مسلمان و  200 میلیون یا بیشتر شیعه هستند و همه شیعیان نیز انسان‌های مقیدی نیستند، به بهشت نمی‌روند، در نهایت تنها یک میلیون نفر به بهشت بروند و بقیه رها شوند؛ این سخن با عدل الهی ناسازگار است.

معنای مسلمان در قرآن

یوسفی تصریح کرد: مرحوم مطهری در کتاب عدل الهی در بحث عمل خیر از غیرمسلمان توضیح می‌دهد که معمولاً مسلمان را کسی تعریف می‌کنیم که از نظر جغرافیایی در یک منطقه خاص به دنیا آمده و به تقلید از پدر و مادر، مسلمان شده باشد و کسانی را که در منطقه دیگر به دنیا آمده و به تقلید از گذشتگان تابع دین آن‌ها هستند، غیرمسلمان می‌شماریم، ولی این تقسیم‌بندی ارزش زیادی ندارد.

وی افزود: از نظر ایشان، این اسلام ظاهری است، اما آنچه ارزشمند است اسلام واقعی است که شخص قلباً در برابر حقیقت تسلیم باشد. اگر کسی انسانی حقیقت‌طلب بوده و تابع و تسلیم حق باشد، ولی به دلیلی حقانیت اسلام برای وی کشف نشده و در این باره نیز کوتاهی نکرده باشد، هرگز خداوند وی را عذاب نخواهد کرد. 

استاد دانشگاه مفید اظهار کرد: قرآن کریم تسلیم در برابر خدا را مطرح می‌کند؛ یعنی وقتی فرد متوجه شد که امری حق است تسلیم خدا شود نه اینکه صرفاً مسلمان شناسنامه‌ای باشد. وی سخنی را از دکارت نقل می‌کند که او می‌گوید اکنون پیرو مسیحیت هستم، ولی من اگر ببینم روزی در جایی دین حقی وجود دارد به آن خواهم گروید. مرحوم مطهری می‌گوید که اگر دکارت در ادعای خودش صادق است، یعنی واقعاً تسلیم امر الهی باشد، از نظر قرآنی مسلم فطری است، گرچه مسلمان مصطلحی که ما به کار می‌بریم نیست و در واقع چرا باید بگوییم بهشت نمی‌رود.

مسلمان از منظر شهید مطهری

وی اضافه کرد: مرحوم مطهری جمع‌بندی نهایی را چنین بیان می‌کند که اگر فردی به خدا ایمان داشته باشد، و کار را برای خدا انجام داده و در کارش خلوص نیت داشته باشد، عملش مقبول درگاه الهی است، خواه مسلمان باشد خواه مسیحی و یا هر دین دیگر. این فرد استحقاق پاداش الهی و بهشت را دارد. انسان‌ها واقعاً به دنبال حقیقت و تسلیم در برابر حق باشند و جمود و لجاجت نداشته باشند، حق‌طلب هستند و نمی‌توانیم آنان را جهنمی بدانیم. این مسئله که بهشت را منحصر به بخش خاصی بکنیم با مبانی قرآن سازگار نیست.

استاد دانشگاه مفید در پاسخ به اینکه اگر فردی به حقانیت شیعه پی ببرد، ولی به هر حال نخواهد یا نتواند به شیعه بگراید چه حکمی دارد؟ تصریح کرد: به هر حال سخن بر سر حق و تسلیم در برابر حق است، وقتی کسی پی به حقانیت دین و مذهبی ببرد باید از آن پیروی کند. مرحوم واعظ‌زاده از آیت‌الله بروجردی نقل می‌کردند که ایشان معتقد بود که با اهل سنت در جانشین بلافصل پیامبر(ص) اختلاف نظر داریم؛ اینکه پیامبر(ص) بعد از رحلتشان آیا امام علی(ع) را نصب فرمودند یا نه که به اعتقاد ما این نصب صورت گرفته و امام علی(ع) جانشین بلافصل ایشان هستند، ولی اهل سنت این باور را ندارند و در عمل هم از نظر آنان امیرالمومنین(ع) خلیفه چهارم است.

مسئله امروز شیعه و سنی

یوسفی اظهار کرد: ما می‌گوییم حق با امام علی(ع) بوده است، اما امروز نه امیرالمؤمنین به حسب ظاهر در میان ماست و نه خلفای سه‌گانه. همه آنان امروز در نزد خداوند هستند و خدا بر آنها قضاوت می‌کند، لذا امروزه نباید این مسئله موجب درگیری میان شیعه و سنی باشد. بلکه آنچه که باید بر آن تأکید شود، پذیرش مرجعیت دینی اهل بیت(ع) بر اساس حدیث ثقلین است.

وی تصریح کرد: آیت‌الله بروجردی معتقد بود که باید بر این مسئله تأکید کنیم؛ امروز درگیری تاریخی در بحث امامت مشکلی از جامعه اسلامی حل نمی‌کند. به همین دلیل در نامه‌نگاری با مرحوم شلتوت همین خط را دنبال کردند تا در نهایت شیعه به عنوان مذهب پنجم پذیرفته شد.

تقریب؛ ضرورت جهان اسلام

استاد دانشگاه مفید قم با بیان اینکه تقریب امروز هم مسئله‌ای ضروری برای جهان اسلام است که به آن توجه لازم نمی‌شود، اظهار کرد: «علی جمعه» که در دوره‌ای مفتی مصر بود در جلسه‌ای در حدود بیش از ده سال قبل مطرح می‌کرد که وقتی فرزندان ما در دامان مادرانمان تربیت می‌شوند با حب خلفا بزرگ می‌شوند، همان طور که ما در دامان مادرانمان عشق به امام حسین(ع) و اهل بیت(ع) را می‌آموزیم؛ بنابراین این فرزندان وقتی ببینند از سوی فرقه مذهبی دیگری در اسلام، بزرگان اهل سنت مورد بی‌احترامی قرار می‌گیرند، تحملشان را از  دست می‌دهند و کینه و نفرت برای آنان ایجاد می‌شود.

وی اضافه کرد: نظام تربیتی این گونه است که فردی که این طور بزرگ می‌شود، احتمال اشتباه در عقاید خود را هم نمی‌دهد؛ با چنین افرادی طرف هستیم که دشمنی با اهل بیت(ع) ندارند و به ایشان هم علاقه‌مند هستند، گرچه در فضای فکری متفاوتی رشد کرده‌اند؛ حال اگر چنین فردی که یک سنی معتقد است، اخلاق و رفتار درست اسلامی داشته باشد و نماز، روزه و احکام را به جا آورد، ولو اینکه نحوه انجام فرائضش متفاوت باشد. به تعبیر مرحوم مطهری اگر اعمالش را برای خدا انجام داده باشد و خلوص نیت در کارش داشته باشد چرا نباید به بهشت برود.

یوسفی تصریح کرد: چنین فردی خصومتی ندارد و براساس نظام تعلیمی خود به نتیجه دیگری رسیده است یا یک مسیحی در دنیای امروز که تبلیغات جهانی چهره خشنی از اسلام ارائه کرده و اسلام‌هراسی را رواج داده‌اند، ممکن است نتواند تصویری درست از اسلام داشته باشد و به علت تبلیغات، مخالف اسلام شود، ولی اگر روزی محیطی فراهم شود که اسلام را به درستی بشناسد ممکن است مسلمان شود، ولی الان مسیحی پایبند و معتقدی است و اعمالش را خالصانه انجام می‌دهد و در آئین خود مواظبت می‌کند چرا نباید خداوند اعمال وی را پاداش خیر ندهد؟ البته کسی که پیرو واقعی آئین حقیقی است، طبیعی است که مسیرش هموارتر باشد.

تقسیم‌بندی نادرست سروش

یوسفی در پاسخ به این سؤال که برخی تقسیم‌بندی از دینداری ارائه داده و می‌گویند روحانیت شیعه عمدتاً معیشت‌اندیش هستند آیا این سخن درست است؟ بیان کرد: تقسیم‌بندی جناب سروش از دینداری قابل بحث است و خلط مباحث فکری، انگیزه و انگیخته شده است. مبنای تقسیم‌بندی فکری است یا تاریخی یا جامعه‌شناختی و... این‌ها با همدیگر خلط شده‌اند. در فرصتی دیگر می‌توان مستقلاً در آن نظر ورود و نقد کرد. واقعیت این است که افراد دارای استعداد، قابلیت و درک متفاوتی هستند.

استاد دانشگاه مفید بیان کرد: در مواجهه با قرآن این را می‌توان مشاهده کرد. برخی به آیات معارفی توجه کرده، برخی به آیات اخلاقی، معنوی و... هر کس برحسب ظرف وجودی خود از قرآن بهره می‌برد. چنانچه در روایات آمده است که آیندگان درک بهتری از آیاتی از سوره حدید و سوره توحید پیدا خواهند کرد.

وی ادامه داد: طبیعی است که بهره افراد بر حسب ظرف وجودی آنها متفاوت خواهد بود؛ لذا اسلام ملاصدرا با اسلام مرحوم مجلسی متفاوت است. نوع تربیت، توانمندی ذهنی، قابلیت فکری، محیط زندگی و ... در این تفاوت‌ها مؤثر است. بر این اساس برخی افراد گرایش بیشتری به مناسک دارند. برخی نیز به امور عقلانی و فکری دینی تمایل بیشتری دارند. این موضوع در میان روحانیت هم صادق است و برخی تأکید بیشتری بر روی آئین‌ها و مناسک دارند و برخی نیز مسائل را عمیق‎تر تحلیل و تبیین می‌کنند.

یوسفی اظهار کرد: صدای تلقی ساده‌انگارانه از دین که وی تعبیر به معیشت‌اندیشی کرده در جامعه بلندتر است؛ زیرا مباحث معارفی و معرفتی عمیق‌تر به دلیل ماهیتش مخاطبان کمتری دارد و بیشتر در میان خواص مطرح می‌شود. البته این تحلیل در چند دهه اخیر رنگ سیاسی و پشتوانه سیاسی نیز بر آن افزوده شده که همین هم نقص تقسیم جناب سروش است.