دعوت حکیمانه، اندرز نیکو و جدال احسن؛ سه گام قرآنی مواجهه با مخالفان فکری

به گزارش ایکنا، در آیات متعدد قرآن کریم به مسائل سیاسی و اقتصادی پرداخته شده است؛ مواردی نظیر اقتصاد و معیشت مردم و آثار اجتماعی و سیاسی توجه یا بی‌توجهی به آن از سوی حکومت‌ها، سبک زندگی اقتصادی مسئولان، رعایت نکات شرعی در معاملات، کمک به فقرا، اهمیت عدالت و شیوه مناسب حکومتداری.

همچنین اشاره به موضوعاتی همانند خمس، قرض‌الحسنه، زکات، ربا، رزق حلال، اهمیت کار و تلاش و تولید و سایر موضوعات نشان‌دهنده اهمیت این مقولات نزد خداوند متعال است. در این راستا بنا داریم در ایام ماه مبارک رمضان به بررسی آیات سیاسی و اقتصادی قرآن کریم و تفاسیر مربوط به آنها بپردازیم.

اسلام همواره با مخالفانی مواجه بوده که برخورد مسلمانان با آن‌ها را ناگزیر می‌کرده، اما این مخالفان انواع گوناگونی بودند که می‌توان به دو دسته کل آن‌ها را تقسیم کرد؛ مخالفان فکری و مخالفان عملی. مخالفان فکری را می‌توان آن دسته‌ای دانست که براساس تفکر و استدلال و در سطح نظری با اسلام مخالفت می‌کردند و مخالفان عملی نیزدسته‌ای بودند که وارد مبارزه و مقابله خشونت‌آمیز با اسلام و مسلمانان می‌شدند.

این نوشتار بنا دارد روش مواجهه با مخالفان فکری را از منظر قرآن و اسلام تشریح کند. در این رابطه آیه 125 سوره مبارکه «نحل» به روشنی این مسئله را بیان کرده است که «ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ؛ با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوه‌اى‌] كه نيكوتر است مجادله نماى. در حقيقت، پروردگار تو به [حال‌] كسى كه از راه او منحرف شده داناتر، و او به [حال‌] راه‌يافتگان [نيز ]داناتر است.»

بیشتر بخوانید:

• تأکید بر کنش عالمانه؛ نشانه جایگاه مهم مسئولیت‌پذیری در حکمرانی دینی
• «مذاکره آری، اعتماد ممنوع، سلطه‌پذیری حرام»؛ الگوی قرآنی تعامل مسلمانان با کفار

در واقع از آیه 125 تا پایان سوره نحل (آیه 128) دستورالعمل برخورد با مخالفان احصا می‌شود که آیه 125 تصویر روشن‌تری از این امر ارائه داده است. از سوی دیگر این آیه به نوعی آزادی بیان در اسلام را نیز در مقابل مخالفان فکری به نمایش می‌گذارد؛ آنجا که صحبت از جدال احسن می‌کند در واقع اشاره به این دارد که باید به مخالف خود نیز اجازه بیان استدلال و دلایل خود را در قالب یک مناظره و گفت‌وگو داد.

تفسیر نمونه ابتدا در قالب یک طرح کلی پیرامون این آیه و سه آیه بعدی آن آورده است که «...يك رشته دستورات مهم اخلاقى از نظر برخورد منطقى، طرز بحث، چگونگى كيفر و عفو و نحوه ايستادگى در برابر توطئه‌ها و مانند آن، بيان شده است كه مى‌توان آن را به عنوان اصول تاكتيكى و روش مبارزه در مقابل مخالفين در اسلام نامگذارى كرد و به عنوان يك قانون كلى در هر زمان و در همه جا از آن استفاده نمود.»

سه گام مواجهه منطقی با مخالفان

این تفسیر در ادامه به تبیین مراحل این دستورالعمل در آیه 125 می‌پردازد که به شرح ذیل است:

گام اول: «به وسيله حكمت به سوى راه پروردگارت دعوت كن؛ به هر حال نخستين گام در دعوت به سوى حق استفاده از منطق صحيح و استدلالات حساب شده است ، و به تعبير ديگر دست انداختن در درون فكر و انديشه مردم و به حركت در آوردن آن و بيدار ساختن عقل‌هاى خفته نخستين گام محسوب مى‌شود.

گام دوم: «به وسیله اندرزهای نیکو» است؛ و اين دومين گام در طريق دعوت به راه خدا است، يعنى استفاده كردن از عواطف انسان‌ها، چرا كه موعظه و اندرز بيشتر جنبه عاطفى دارد كه با تحريك آن مى‌توان توده‌هاى عظيم مردم را به طرف حق متوجه ساخت. در حقيقت حكمت از بعد عقلى وجود انسان استفاده مى‌كند و موعظه حسنه از بعد عاطفى.

مقيد ساختن موعظه به «حسنه» شايد اشاره به آن است كه اندرز در صورتى مؤثر مى‌افتد كه خالى از هر گونه خشونت، برترى‌جویى، تحقير طرف مقابل، تحريک حس لجاجت او و مانند آن بوده باشد، چه بسيارند اندرزهایى كه اثر معكوسى مى‌گذارند به خاطر آنكه مثلاً در حضور ديگران و توأم با تحقير انجام گرفته و يا از آن استشمام برترى‌جویى گوينده شده است. بنابراين موعظه هنگامى اثر عميق خود را مى‌بخشد كه حسنه باشد و به صورت زيبایى پياده شود.

گام سوم: با آن‌ها ـ مخالفان ـ به طريقى كه نيكوتر است به مناظره پرداز؛ «و جادلهم بالتى هى احسن». اين سومين گام مخصوص كسانى است كه ذهن آنها قبلا از مسائل نادرستى انباشته شده و بايد از طريق مناظره ذهن‌شان را خالى كرد تا آمادگى براى پذيرش حق پيدا كنند. بديهى است مجادله و مناظره نيز هنگامى مؤثر ميفتد كه «بالتى هى احسن» باشد، حق و عدالت و درستى و امانت و صدق و راستى بر آن حكومت كند و از هر گونه توهين و تحقير و خلاف‌گویى و استكبار خالى باشد و خلاصه تمام جنبه‌هاى انسانى آن حفظ شود.»

البته در پایان این آیه و پس از تشریح این سه مرحله نیز بیان داشته می‌شود که «پروردگار تو از هر كسى بهتر مى‌داند چه كسانى از طريق او گمراه شده و چه كسانى هدايت يافته‌اند؛ «ان ربك هو اعلم بمن ضل عن سبيله و هو اعلم بالمهتدين». اشاره به اينكه وظيفه شما دعوت به راه حق است، از طرق سه‌گانه حساب شده فوق، اما چه كسانى سرانجام هدايت مى‌شوند و چه كسانى در طريق ضلالت پافشارى خواهند كرد آن را تنها خدا می‌داند و بس.»

ظرفیت بالای اسلام در شنیدن صدای مخالف

البته درست است که این آیه به تبیین نحوه مواجهه منطقی با مخالفان فکری اسلام  پرداخته اما کاربست آن را می‌توان به حوزه‌های گوناگونی تسری داد که از جمله آن‌ها حوزه رسانه برای جذب و جلب مخاطب، تبلیغات و اجرای طرح‌ها و برنامه‌های مدنظر دولت از سوی مردم است و البته یکی از مهم‌ترین کارویژه‌های این آیه در حوزه جذب جوانان به دین و معنویت است که می‌تواند مورد توجه مبلغان دین قرار گیرد.

در مجموع این آیه ظرفیت‌های بالای اسلام در آزادی بیان، شنیدن سخن مخالفان و پاسخگویی منطقی و همراه با شیوه‌های نیکو را نشان می‌دهد و برای همین «احسن» را در کنار «جدال» آورده است زیرا جدال و مناظره ممکن است به روش‌های غیراخلاقی نیز انجام شود و به همین دلیل قرآن بر جدال احسن تأکید کرده است.