رابطه پیامبر(ص) با مردم؛ بهترین الگوی اخلاق حکمرانی

به گزارش ایکنا، در آیات متعدد قرآن کریم به مسائل سیاسی و اقتصادی پرداخته شده است؛ مواردی نظیر اقتصاد و معیشت مردم و آثار اجتماعی و سیاسی توجه یا بی‌توجهی به آن از سوی حکومت‌ها، سبک زندگی اقتصادی مسئولان، رعایت نکات شرعی در معاملات، کمک به فقرا، اهمیت عدالت و شیوه مناسب حکومتداری.

همچنین اشاره به موضوعاتی همانند خمس، قرض‌الحسنه، زکات، ربا، رزق حلال، اهمیت کار و تلاش و تولید و سایر موضوعات نشان‌دهنده اهمیت این مقولات نزد خداوند متعال است. در این راستا بنا داریم در ایام ماه مبارک رمضان به بررسی آیات سیاسی و اقتصادی قرآن کریم و تفاسیر مربوط به آنها بپردازیم.

نوع رابطه پیامبر اکرم(ص) با مردم از جمله مسائلی است که قرآن به بیان آن پرداخته و با تبیین آن در حقیقت بهترین الگوی اخلاق و منش حکمرانی را برای امروز به یادگار گذاشته است.

بیشتر بخوانید:

• کرامت انسانی و عدالت؛ پایه‌های اصالت صلح در اسلام

یکی از این آیات که ویژگی‌ها و خصوصیت پیامبر(ص) را به عنوان رهبر جامعه اسلامی در رابطه با مردم بیان کرده آیه 159 سوره آل عمران است که خدواند در آن می‌فرماید: « فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ ۖ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ ۖ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ؛ پس به [بركت‌] رحمت الهى، با آنان نرمخو [و پُرمِهر] شدى، و اگر تندخو و سختدل بودى قطعاً از پيرامون تو پراكنده مى‌شدند. پس، از آنان درگذر و برايشان آمرزش بخواه، و در كار[ها] با آنان مشورت كن، و چون تصميم گرفتى بر خدا توكل كن، زيرا خداوند توكل‌كنندگان را دوست مى‌دارد.»

بیان والاترین الگوی اخلاق حکمرانی

این آیه از منظر بیان والاترین الگوی اخلاق حکمرانی، نرمی و مهربانی با مردم، گذشتن از خطاهای آنان و خیرخواهی، به مشارکت طلبیدن آنان برای اداره امور، تصمیم‌گیری قاطعانه پس از مشورت و شنیدن جمیع نظرات و در نهایت توکل بر خدا را به منزله مؤلفه‌های اساسی اخلاق و منش سیاسی حاکمان در جامعه اسلامی معرفی می‌کند.

البته امروزه در جامعه ما نیز این مؤلفه‌ها در قالب عبارتی همچون رابطه مسئولان با مردم، سعه‌صدر و انعطاف‌پذیری مسئولان و نظرسنجی از جامعه بیان می‌شود که برگرفته از همان اصول کلان اشاره شده در این آیه است.

آیت‌الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه پیرامون این آیه آورده است: «گرچه در اين آيه يك سلسله دستورهاى كلى به پيامبر(ص) داده شده و از نظر محتوى مشتمل بر برنامه‌هاى كلى و اصولى است ولى از نظر نزول درباره حادثه (احد) است زيرا بعد از مراجعت مسلمانان از احد كسانى كه فرار كرده بودند، اطراف پيامبر(ص) را گرفته و ضمن اظهار ندامت تقاضاى عفو و بخشش كردند.

خداوند در اين آيه به پيامبر(ص) دستور عفو عمومى آنها را صادر كرد و پيامبر(ص) با آغوش باز، خطاكاران توبه‌كار را پذيرفت. در آيه فوق، نخست اشاره به يكى از مزاياى فوق العاده اخلاقى پيامبر(ص) شده و مى‌فرمايد: (در پرتو رحمت و لطف پروردگار، تو با مردم مهربان شدى در حالى كه اگر خشن و تندخو و سنگدل بودى از اطراف تو پراكنده مى شدند).

آيه فوق به يكى از صفات مهم كه در هر رهبرى لازم است شده و آن مسئله گذشت، نرمش و انعطاف در برابر كسانى است كه تخلفى از آنها سرزده و بعدا پشيمان شده‌اند، بديهى است شخصى كه در مقام رهبرى قرار گرفته اگر خشن و تندخو و غير قابل انعطاف و فاقد روح گذشت باشد به زودى در برنامه‌هاى خود مواجه با شكست خواهد شد و مردم از دور او پراكنده مى‌شوند و از وظيفه رهبرى باز مى‌ماند.

بعد از فرمان عفو عمومى، براى زنده كردن شخصيت آنها و تجديد حيات فكرى و روحى آنان دستور مى‌دهد كه: (در كارها با آنها مشورت كن و رأى و نظر آنها را بخواه؛ و شاورهم فى الامر).

اين دستور به خاطر آن است كه پيامبر(ص) همان‌طور كه اشاره كرديم قبل از آغاز جنگ احد در چگونگى مواجهه با دشمن با ياران خود مشورت كرد و نظر اكثريت بر اين شد كه اردوگاه، دامنه احد باشد و ديديم كه اين نظر، محصول رضايت‌بخشى نداشت. در اينجا اين فكر به نظر بسيارى مى‌رسيد كه در آينده پيامبر(ص) نبايد با كسى مشورت كند. قرآن به اين طرز تفكر پاسخ مى‌گويد و دستور مى‌دهد كه باز هم با آنها مشورت كن هر چند نتيجه مشورت در پاره‌اى از موارد، سودمند نباشد زيرا از نظر كلى كه بررسى كنيم منافع آن روى هم رفته به مراتب بيش از زيان‌هاى آن است و اثرى كه در آن براى پرورش فرد و اجتماع و بالا بردن شخصيت آنها وجود دارد از همه اينها بالاتر است.

البته مورد مشورت، تنها طرز اجراى دستورات و نحوه پياده كردن احكام الهى بود و به عبارت ديگر پيامبر(ص) در قانونگذارى، هيچ وقت مشورت نمى‌كرد و تنها در طرز اجراى قانون نظر مسلمانان را مى‌خواست.

موضوع مشاوره در اسلام با اهميت خاصى تلقى شده و پيغمبر اكرم(ص) با اين كه قطع نظر از وحى آسمانى آنچنان فكر نيرومندى داشت كه نيازى به مشاوره نداشت براى اينكه از يكسو مسلمانان را به اهميت مشورت متوجه سازد تا آن را جزو برنامه‌هاى اساسى زندگى خود قرار دهند، و از سوى ديگر، نيروى فكر و انديشه را در افراد پرورش دهد، در امور عمومى مسلمانان كه جنبه اجراى قوانين الهى داشت، نه قانونگذارى، جلسه مشاوره تشكيل مى‌داد و مخصوصا براى رأى افراد صاحب‌نظر ارزش خاصى قائل بود، تا آنجا كه گاهى از رأى خود براى احترام آنها، صرفنظر مى‌نمود.

سپس قرآن در ادامه مى افزايد: (به هنگام تصميم نهائى بايد توكل بر خدا داشته باشى)؛ همان اندازه كه به هنگام مشورت بايد، نرمش و انعطاف به خرج داد، در موقع اتخاذ تصميم نهایى بايد قاطع بود، بنابراين پس از برگزارى مشاوره و روشن شدن نتيجه مشورت، بايد هرگونه ترديد و دودلى و آرای پراكنده را كنار زد و با قاطعيت تصميم گرفت و اين همان چيزى است كه در آيه فوق از آن تعبير به عزم شده است و آن تصميم قاطع مى‌باشد.

لذا بررسى و مطالعه جوانب مختلف مسائل اجتماعى بايد به صورت دسته‌جمعى انجام گيرد، اما هنگامى كه طرحى تصويب شد بايد براى اجراى آن، اراده واحدى به كار افتد. در غير اين صورت هرج و مرج پديد خواهد آمد. به همين جهت در دنياى امروز نيز مشورت را به صورت دسته‌جمعى انجام مى دهند، اما اجراى آن را به دست دولت‌هایى مى‌سپارند كه تشكيلات آنها زير نظر يك نفر اداره مى‌شود.

موضوع مهم ديگر اينكه جمله فوق مى گويد: (به هنگام تصميم نهایى بايد توكل بر خدا داشته باشيد) يعنى در عين فراهم نمودن اسباب و وسایل عادى، استمداد از قدرت بى‌پايان پروردگار را فراموش مكن. از اين آيه استفاده مى شود كه توكل بايد حتما بعد از مشورت و استفاده از همه امكاناتى كه انسان در اختيار دارد قرار گيرد.»

راهکار جلوگیری از بحران مشارکت و مشروعیت

لذا می‌توان گفت آیه فوق دربردارنده هنجارها یا «باید و نباید»های حکمرانی به ویژه از سوی حکومت اسلامی دانست که محدود به هیچ دوره تاریخی نمی‌شود و اجرای دقیق آن مانع از بروز بسیاری از بحران‌های میان مردم و حاکمان از جمله شکاف دولت ـ ملت، بحران مشروعیت و بحران مشارکت ‌شده و پایه‌های مردمی یک حکومت در دوران کنونی را تقویت می‌کند.

به عبارتی براساس این آیه می‌توان به این نتیجه رسید که ارتباط عمیق و محبت‌آمیز با مردم از پایه‌های نظام حکومتی اسلام است و در یک مدیریت صحیح و عالمانه اصل بر جذب افراد نه دفع آنان است و این جذب به حدی است که حتی «خطاکاران توبه‌کار» را باید در موضع مشورت گرفتن قرار داد و نظرات آنها را دریافت کرد.