آموزش عالی در دوران کرونا و پساکرونا

عصر حاضر با وجود تکنولوژی پیشرفته، علاوه بر افزایش رفاه اجتماعی گاهی انسان را دستخوش تغییراتی می‌کند. بیماری Covid ۱۹ با کرونا نیز شاید به نوعی محصول همین پیشرفت صنعتی باشد. گرچه هنوز برای تشخیص علل این بیماری زود است و گمانی/ زنی‌های مختلف، انتقال آن از خفاش به انسان یا حتی جنگ بیولوژیکی را دور از ذهن در نظر نمی‌گیرد ولی آن چه حائز اهمیت است، تاثیراتی است که این بیماری بر جنبه‌های مختلف زندگی انسان‌ها گذاشته است.

به‌عنوان نمونه شیوع کرونا نه تنها باعث ابتلای افراد زیادی شده بلکه تاثیر زیادی بر اقتصاد، صنایع مختلف، حمل و نقل هوایی، خرده فروشی، ورزش و سرگرمی نیز داشته است. در این برنامه با نگاهی به اهداف راه‌اندازی بانک‌های غذا به مرور گزارش‌هایی مبنی بر اینکه مردم گرسنه از بانک‌های غذا بهره نمی‌برند بلکه کسب و کارهای بزرگ این بانک‌ها را مدیریت می‌کنند، پرداخته می‌شود.

در ماه‌های گذشته خبرهای خوبی در خصوص تأثیر مثبت فاصله‌گذاری اجتماعی و قرنطینه‌ خانگی بر محیط‌ زیست به گوش می‌رسد. گزارش‌ها نشان می‌دهد به دلیل تغییرات اجتماعی، حذف بخش عمده‌ای از رفت‌وآمدها، تعطیلی کارخانه‌ها و روند بازار کار ناشی از همه‌گیری ویروس کووید-۱۹ تخمین زده می‌شود میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای کربنی امسال هشت درصد نسبت به سال گذشته کاهش داشته باشد.

 گزارش‌هایی از اروپا هم نشان می‌دهد که در ماه آوریل تعداد افرادی که در اثر آلودگی هوا در این قاره درگذشته‌اند، ۱۱ هزار نفر کمتر از مدت مشابه در سال گذشته بوده است. با این حال پیش‌بینی‌ می‌شود این تاثیرات مثبت کوتاه‌ مدت باشد و بعد از عبور از این روزهای بحرانی، با بازگشایی‌های اقتصادی و در تلاش برای جبران دوران رکود، استخراج منابع و افزایش تولید محصول، آلودگی‌های بیشتری سهم محیط‌زیست است.

سازمان بهداشت جهانی به عمده اثرات کووید ۱۹ شامل اضطراب اجتماعی، ناامیدی، اختلال در شبکه‌های حمل و نقل، بازار مسکن، روابط بین فردی ، کاهش انگیزه شغلی و ... اشاره نموده است؛ مانند از جمله دیگر تاثیرات این ویروس می‌توان به اشاره کرد.

در این رابطه یکی از نهادهای متأثر از کرونا ویروس سازمان‌ها و مؤسسات آموزشی مانند مدارس و دانشگاه‌ها بود. دانشگاه‌های بسیاری برای عبور از این بحران و حفظ مداوم ارائه دروس، اطمینان از تعداد جذب دانشجویان قوی و ارائه ارتباط روشن با کارکنان و دانشجویان در تلاش هستند.

 دانشگاه‌ها در این پیمایش چالش‌هایی را مانند حفظ ایمنی و سلامت دانشجویان، اعضای هیأت علمی و کارکنان کنونی در عین تلاش برای عادی نگه داشتن عملیات جاری و آگاهی نداشتن از اطلاعات درست و نادرست مطرح کرده‌اند. مراکز آموزش عالی در مواجهه با این چالش‌ها از طیفی از اقدامات برای سازگاری با این شرایط جدید مانند ارائه برخی دروس برنامه‌ریزی شده به شیوه آنلاین، به تعویق انداختن تاریخ آغاز برخی از دوره‌های آموزشی تا ترم بعد، تعویق مهلت درخواست پذیرش برای دوره های پذیرش بعدی در دانشگاه، تغییر مهلت قبول درخواست پذیرش برای ترم بعد استفاده كردند.

در حالی که در دوران ابهام‌آمیزی به‌سر می‌بریم، دانشگاه‌ها می‌توانند پیوسته در تلاش برای ارائه آموزش با کیفیت بالا و ارتباط استوار با دانشجویان باشند. برای انجام این کار لازم است موسسات آموزش عالی به نیازها و نگرانی‌های دانشجویان گوش دهند و خود را با به روزترین ابزارهای فناورانه ارتقا دهند.

در این رابطه سازمان ملل به‌عنوان راهکاری پیشگیرانه، سازمان‌ها و نهادی بین‌المللی را به بازاندیشی در ساز و کارهای عملیاتی خود دعوت کرده است. ضرورت توجه به نقش‌آفرینی آموزش عالی در صحنه‌های مختلف اجتماعی، ‌اقتصادی، ‌سیاسی و ... در ایام کرونا به مثابه یک نیاز قدیمی، اما با ماهیت و محتوای پیچیده‌تر، در همه نظام‌های آموزشی جهان به ویژه دانشگاه‌ها احساس می‌شود.

جوامعی که توسعه آموزش عالی در شرایط بحران را به‌طور جد مورد توجه قرار می دهند؛ افراد جامعه را قادر می‌سازند زندگی در دنیای جدید را به آسانی تجربه کنند و دانش‌ها، ارزش‌ها، دیدگاه‌ها و توانایی‌های لازم را در این عرصه فراگیرند و گام‌های مؤثری را در زمینه عدالت اجتماعی و حفظ موقعیت اجتماعی بردارند. از این‌رو، کیو و همکاران، بیان کرده‌اند که جامعه دانشگاهی باید از نقش و مسئولیت‌های خود در قبال بحران‌های مختلف جوامع مانند بیماری‌ها را برای حل مشکلات و تبعات ناشی از آن‌‌ها آگاه شوند. بر این اساس پیمایش‌ها و پژوهش‌های مداوم با هدف پشتیبانی از مؤسسات آموزش عالی و توسعه نقش آموزش عالی در بحران‌ها به‌عنوان ضرورتی غیرقابل انکار باید مورد توجه قرار گیرد.

چالش‌‌های آموزش عالی در دوران کرونا و پساکرونا

برای ارتقای وضعیت آموزش عالی در ایام، اولین قدم شناسایی چالش‌های اساسی آموزش عالی مبتنی بر رویکرد نقادانه در قالب پژوهش‌های کیفی است. شناسایی چالش‌های آموزش عالی باعث ایجاد مدیریت کارآمد در ایام کرونا و جلوگیری از هدررفتن وقت، انرژی و کمک به آموزش عالی می‌شود. بر این اساس چالش‌های اساسی حوزه آموزش عالی را باید به‌منظور استقرار جایگاه آموزش عالی مورد شناسایی قرار داد.

پیامدهای کرونا بر آموزش عالی

یکی از حوزه‌های متأثر از شیوع کرونا ویروس نظام‌های آموزشی بود. نظام آموزشی مانند دانشگاه‌ها که آمادگی لازم را در مقابله با این بحران نداشتند با شیوع این ویروس هویت و رسالت‌های خود را بی‌اعتبار شده دیدند. جوامع با مختلف نیز با مشاهده این روند تصویر مطلوب سیستم‌های دانشگاهی را به فراموشی سپردند.

چین به‌عنوان یکی از قطب‌های اقتصاد دنیا با درگیر شدن در این موضوع چاره‌ای جز تعطیلی مراکز آموزش عالی خود ندید. ساختار، موجودیت و روند رو به رشد دانشگاه دچار عقب‌گرد شد. پژوهش‌هایی که عمدتاً در راستای توسعه علم و فناوری بودند خود را در مبارزه‌ای آشکار با ویروس کرونا دیدند که ساختارهای اجتماعی را دچار خطر کرده بود. پیامدهای ناشی از این بیماری در عرصه آموزش عالی فشارهای روانی و اقتصادی زیادی را بر مشتریان دانشگاه‌ها وارد آورده است.

به نظر می‌رسد آموزش عالی پیامدهای این ویروس را در حوزه‌های مختلف آموزشی (لغو کلاس‌های حضوری)، پژوهش (کاهش پژوهش‌های میدانی و آزمایشگاهی)، ارزیابی (عدم امکان ارزیابی دقیق دانشجویان) و سرمایه و امور مالی (تحمیل هزینه‌های سرسام‌آور بر آموزش عالی) احساس کرده است.

از سوی دیگر اكثر فعالیت‌هایی که دانشگاه‌ها برای کاهش سرعت انتقال ویروس و حفاظت از بهداشت فردی صورت می‌دهند تأثیرات بی‌تناسبی را بـر روی جمعیت‌های آسیب‌پذیر خواهد داشت. برای مثال، دانشجویان  کم‌درآمد ممکن است بـرای گذراندن واحدهای مجازی به ابزار و یا اینترنت پرسرعت دسترسی نداشته باشند. همچنین، احتمال دارد کـه این دانشجویان برای هزینه‌های زندگی نیازمند مشاغل مختلفی بوده‌اند.

برای دانشجویانی که به لحاظ آکادمیک مشـکل دارند، انتقال به یادگیری مجازی بسیار مختل‌کننده خواهند بـود و موفقیت آن‌هـا را در آن ترم تهدید خواهد کرد. برخی دانشجویان ممکن اسـت خانه‌ای نداشته باشند، که به آن بازگردند. هم‌چنین هـر فـرد از استاد تـا دربان و کارکنان رستوران‌ها چنانچه در زمان تعطیلی محوطه‌های دانشگاهی دریافتی نداشته باشند؛ ممکن اسـت بـا مسائل مالی مواجه باشـند.

فروشنده‌های محلی ممکن است بسیار نیازمند تجارت دانشگاه باشد.  دانشگاه‌ها دغدغه‌های مالی خود را دارند، اما تـا حد ممکـن، این مسئله خود در شیوه تصمیم‌گیری حس برابری را به نفع اقشار آسیب‌پذیر ایجاد خواهد کرد. دغدغه‌های دانشگاهی و غیردانشگاهی مهم هستند؛ بـرای مثال طرح‌هایی برای آغاز و حمایت از دانشجویان سال آخری زمانی کـه وارد بازار کار نامعلومی می‌شوند، ارائه شـود. بخشی از این تلاش‌ها باید به سوی حمایت از سلامت ذهنی دانشجویان انجام شود.

چالش‌های بیان شده مبین این موضوع است که اگر تمهیدات لازم اتخاذ نشود شاهد پیامدهای آشکار و پنهانی خواهیم بود که ممکن است آینده جوامع را دستخوش نابسامانی‌های بسیاری کند.

راهکارهای حفظ و بقای معنادار آموزش عالی در دوران کرونا و پساکرونا

بر اساس واقعیت‌ها می‌‌توان گفت نظام آموزش عالی از بزرگ‌ترین نظام‌های موجود در جامعه است که سرنوشت جامعه را مشخص می‌کند. تغییر و تحولات شتابناک، عدم اطمینان و پیچیدگی محیطی از جمله ویژگی­های آموزش عالی قرن حاضر است. در این فضا، دانشگاه در پی تحقق اهداف و رسالت­های خود و نقش‌آفرینی مطلوب است.

بی‌تردید چنین شرایطی میدان رقابتی را بین دانشگاه و محیط به وجود آورده که آن­ها را ناگزیر به استفاده از متدهایی می­‌کند که بتوانند علاوه بر حفظ و بقای خود در این شرایط پاسخگوی نیازهای درونی و برونی خود باشند. بدون شک، پاسخ‌گو بودن و حفظ یا اکتساب آن در شرایط مختلف، چالش همیشگی هر آموزش عالی است.

امروزه در نظام­های آموزشی پیشرفته و موفق، سعی می‌ شود تا برای پاسخ‌گویی، زمینه اثربخشی سازمان خود را به وجود آورند. آن‌ها اهداف روشن و مشخصی در نظر گرفته شود و سپس در جهت نیل به آن‌ها، همه توان خود را به‌ کار گیرند. ترک‌زاده بیان می‌کند در شرایط پیچیده و پویای محیطی سازمان­ها به‌‌طور فزاینده­ ای به‌­عنوان سیستم­‌های پیچیده­  سازوارشونده توصیف می‌ شوند که باید به­‌گونه‌ای پیچیده و سازوارشونده در محیط و با محیط رفتار کنند.

هدف این نوع سیستم­‌ها آن است که پاسخ‌گوی نیازهای محیطی باشند. بر این اساس سیستم به‌منظور پاسخگویی معنادار خود لازم است اثربخش باشد. این بدان معناست که بتواند در عین برخورداری از چالاکی و پویایی بالقوه و بالفعل متناسب با سطح پیچیدگی محیط، در یک جریان تعاملی در محیط و با محیط، بتوانند تأثیرات نامطلوب محیط بر خود را کنترل کنند و در عین حال، خود بر محیط تأثیرات آگاهانه بگذارند. این امر مستلزم برخورداری سیستم از انسجام درونی است.

آموزش عالی و دانشگاه‌های ایران آماده باشند یا نه، ناگزیرند در شرایطی که انقلاب دیجیتالی و عصر پست مدرن برای آ‌نها تعیین کرده است، زندگی کنند. شرط پست مدرن، چنانکه امانوئل کسل گفته است زیستن در «عصر دانش»، اطلاعات و ارتباطات و جامعه «شبکه‌ای شده» است.

ما ناگزیر هستیم با تغییرات و سرعت شتابان علم و تکنولوژی و دانشگاه روز همراه و همگام شویم، هر چند تغییرات «روز» با چنان شتابی رخ می­دهند که «امروز» قبل از آنکه به رؤیت ما برسد ناپدید شده است. به‌نظر می‌رسد علی‌رغم تحولات چشم‌گیری که در آموزش عالی کشور به‌وجود آمده است، ما همچنان فاصله زیادی با نظام‌های پیشرفته آموزش عالی جهان داریم و ناگزیر باید فاصله خود را با نظام­های آموزشی جهان کمتر سازیم تا امکان بیشتر برای تعامل و ارتباط و مبادله با آن‌ها را به‌دست آوریم.

مجموعه پژوهش‌ها مبین این موضوع است که در مواقع بحران سرنوشت جوامع تا حدود زیادی به نقش‌آفرینی آموزش عالی در پیمایش مسیر از بحران به راهکارهای عملیاتی است. از این‌رو به نظر می‌رسد در دوران کرونا و پساکرونا آموزش عالی به‌عنوان اصلی‌ترین مسیر توسعه‌دهنده منابع انسانی متخصص در دستیابی به روندی رو به رشد است. بر این اساس در ایام کرونا و پساکرونا نیازمند تدابیر و راهکارهایی هستم که بتواند راهنمای نقش‌آفرینی مثبت و معنادار این سیستم باشد.

بر این اساس چنین به نظر می‌­رسد که ما در حال گذار از عصر سازمان‌های سازمان داده شده در حال حرکت به دوره ‌ای هستیم که سازمان­ها باید به‌طور مرتب فرآیندهای خودسازماندهی را به‌منظور پاسخ به تقاضاهای محیطی در پیش گیرند.

در شرایط بی‌ثبات و پویای موجود در محیط کنونی سازمان­ها با موج عظیمی از تغییرات و تحولات شتابناک روبه‌رو هستند. تحولات پر بعد و چندلایه‌ای که متأثر از تعاملات باز و پویای محیطی می‌باشد؛ آموزش عالی را ناگزیر به استفاده از رویکردهایی كرده که بتوانند به خودبوم سازماندهی، پاسخ‌گویی و بقای معنادار خود بپردازند.

از سوی دیگر تغییر در ساختارها و پویایی مدیریت آموزش عالی به‌عنوان مکانیسمی مؤثر در توسعه آموزش عالی در شرایط بحران می‌باشد. هاشمی عنوان می­کند؛ رویکردهای ساختاری و مدیریتی آموزش عالی پیش‌بینی کننده آینده تحولات اجتماعی نیست و لازم است روزآمد گردد و لازم است مدیران ارشد و رهبران آموزش عالی خود را از فرآیندها و بحران­های روزمره دانشگاه جدا سازند و بدین­گونه دیدگاهی متفاوت از دانشگاه و محیط متغیر آن حاصل کنند که علاوه بر نقش‌آفرینی مؤثر در محیط بتوان زمینه­ توسعه و بهبود آموزش عالی را فراهم آورند.

آرین کونیگ در پژوهش خود با عنوان شناسایی نیازهای دانشگاه‌های قرن بیست و یک به‌منظور توسعه­ پایدار علمی بیان می­کند؛ دانشگاه‌ها به‌منظور ترویج تغییرات سیستماتیک باید در شیوه‌های رهبری خود تجدیدنظر کنند  فرصت‌های یادگیری برابر را برای دانشجویان مبتنی بر برنامه­های درسی جدید و فناورانه به‌وجود آورند.

یکی دیگر از ارکان متأثر از کرونا برنامه‌های درسی و آموزش است. کاپتینو و لی در پژوهشی با عنوان ارایه چارچوبی برای ارزیابی عملکرد دانشگاه‌ها در قرن ۲۱ مؤلفه­های رهبری، برنامه­ درسی، پژوهش و فناوری را به‌عنوان شاکله ­اصلی ارزیابی عملکرد این دانشگاه‌ها مورد توجه قرار دادند. بابسیل و کاراباجال در پژوهش خود گسترش آموزش عالی مجازی را راهبرد اساسی توسعه آموزش عالی مبتنی بر ویژگی­های هزاره سوم برشمرده‌اند. از نظر آن‌ها از جمله ویژگی­های آموزش عالی هزاره سوم عبارتند از:

۱-  چند زبانه بودن دانشگاه

۲-  نوآوری در شیوه‌های آموزش

۳ - توجه به فرهنگ محلی در شیوه‌های آموزش

۴ - تغییر در برنامه درسی با توجه به پیش نیازهای جهانی شدن. بر این اساس یکی دیگر از ارکان پیشنهادی در آموزش عالی مباحث مربوط به توسعه برنامه درسی است.

بحث و نتیجه‌گیری:

نهاد آموزش عالی با جریان‌های ضد و نقیضی در جهان امروز روبه‌روست، چنان‌که به اعتقاد صاحب نظران این حوزه، آموزش عالی دچار وضعیت «فوق پیچیدگی» شده است. این جریان‌ها، ادراک و احساس ما را نسبت به وضع کنونی دانشگاه و آینده آن با ابهام، پیچیدگی و دو گانگی شدیدی روبه‌رو کرده و احساس دوگانه  بیم و امید نسبت به تحولات آموزش عالی در سطح جهان به‌وجود آورده است. یکی از موقعی‌های کنونی که آموزش عالی در آن قرار گرفته، شیوع ویروس همه‌گیر کرونا در سطح جهان است.

در این وضعیت دانشگاه­ها به‌منظور به انجام رساندن وظایف خطیر و پویایی و ارتقای خود، نیازمند الگو و ابزار مناسب برای ارزیابی و اطمینان کیفی از روند برنامه‌ها و فرایندهای مربوط و کارآیی و اثربخشی در شرایط موجود است. در وضعیت کرونا-ویروس نظام آموزش عالی کشور باید با برنامه‌ریزی دقیق در امور آموزشی، پژوهشی و تربیت نیروی انسانی، برای افزایش بهره‌وری و استفاده بهینه از سرمایه‌های موجود درکشور تلاش کرده و بیش از پیش نوید دهنده شکوفایی و اقتدار علمی و فرهنگی جامعه باشد.

دانشگاه برای حفظ پویایی خود در ایام کرونا نیازمند برنامه ­ریزی های توسعه ای و راهبردی، بهبود فرایندها و روش‌ها و کنترل مستمر کیفیت است. انجام و تحقق هر یک از امور و فرایندهای مذکور همراه با برنامه‌ریزی دقیق، نیازمند اطلاعات واقعی، دقیق، مرتبط و روزآمد است.

هدف از این پژوهش بررسی وضعیت آموزش عالی در  دوران کرونا و پساکرونا است. بر این اساس نتایج این پژوهش که مبتنی بر رویکرد توصیفی بود نشان داد؛ آموزش عالی به‌منظور نقش‌آفرینی مثبت و معنادار خود در ایام کرونا و پساکرونا نیازمند متناسب‌سازی خود بر اساس مؤلفه‌های ساختار و مدیریت، پاسخ‌گویی محیطی و برنامه درسی است.

سید احمد هاشمی، دانشیار برنامه‌ریزی درسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد لامرد