قرآن، حکمت و مسائل روز علوم انسانی؛ اضلاع هندسه فکری آیت‌الله مصباح یزدی

حجت‌الاسلام جواد سلیمانی، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) در گفت‌وگو با ایکنا به تبیین ابعاد شخصیت علمی آیت‌الله مصباح یزدی پرداخت و اظهار کرد: ایشان یک شخصیت علمی دارای جوانب مختلف بود. کسانی که در فضای علمی حوزه یا دانشگاه درس می‌خوانند معمولاً در یک رشته یا دو رشته تخصص دارند، ولی آیت‌الله مصباح تحصیلات عمیق طولانی‌مدت داشت.

وی با بیان اینکه آیت‌الله مصباح یزدی در زمینه ادبیات عرب، فقه و اصول متخصص و مجتهد بود،‌ اظهار کرد: ایشان در مباحث قرآنی یک مفسر بزرگ بود. در انس با آیات و در عرصه تفسیر آیات قرآن تخصص عمیق و نوآوری داشت. شاید بتوان گفت که ایشان در تفسیر از پیشگامان تفسیر موضوعی در حوزه علمیه قم بود. جلسات تفسیر دیگران بجز تفسیر ترتیبی نبود، ولی ایشان تفسیر موضوعی را مطرح کرد.

فیلسوف به تمام معنا

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) بیان کرد: از جنبه فلسفی ایشان یک فیلسوف به تمام معنا و برجسته بود. برخی فلسفه می‌خوانند، حکمت متعالیه یا حکمت مشا و اشراق می‌خوانند و فقط می‌توانند آنها را تدریس کنند. این افراد فقط می‌فهمند ملاصدرا چه گفت، ولی برخی آن را هضم می‌کنند و صاحب‌نظر می‌شوند و می‌توانند دیدگاه‌های فیلسوفان بزرگ را نقد کنند و نظر متمایزی تولید کنند. ایشان چنین قدرتی داشت و شاهدش نقدهایی است که بر نهایةالحکمه دارند و دیدگاه‌های فلسفی که ارائه داده است.

وی افزود: چهارمین عرصه که ایشان با آن آشنایی بسیار خوبی داشت علوم انسانی بود. ایشان با روانشناسی آشنایی خیلی خوبی داشت، با جامعه‌شناسی آشنایی خیلی خوبی داشت، با اقتصاد آشنایی خیلی خوبی داشت، با مباحث علم حقوق آشنا بود؛ لذا وقتی دنبال معارف اسلامی می‌رفت، می‌دانست علوم انسانی روز چه مسائلی دارد، لذا مسائل علوم انسانی را می‌گرفت و آن‌ها را  تحویل قرآن و حکمت می‌داد و بر اساس قرآن و حکمت تولید علم اسلامی می‌کرد.

سلیمانی به همین دلیل در کتاب‌هایی که ایشان در حوزه معارف قرآن دارد، دیدگاه‌های علوم انسانی هم بیان شده است؛ برای مثال وقتی در باب جامعه و تاریخ در قرآن صحبت می‌کند، روی اصالت و عدم اصالت جامعه بحث می‌کند و اشاره می‌کند، این مسئله ابتدا از زبان غربیان مطرح شد، بعد شهید مطهری آن را طرح کرد. وقتی به بحث قانونمندی تاریخ می‌رسد، اول بیان می‌کند غربی‌ها در مورد حرکت تاریخ صحبت کردند بعد آن را از منظر قرآن و حکمت اسلامی بررسی کرده است.

تحلیل مسائل بر اساس برهان و وحی

وی با ابعاد شخصیت آیت‌الله مصباح یزدی اظهار کرد: ایشان شخصیت سه ضلعی سه ضلعی داشت که یک ضلعش توانایی در حکمت اسلامی و عقلانیت و برهان بود، یک ضلعش آشنایی با قرآن و حدیث و ضلع دیگرش آشنایی با مسائل روز در حوزه علوم انسانی بود. وقتی ایشان وارد بحثی می‌شد می‌دانست امروز در دنیا چه مسائلی پیرامون آن مطرح است، آنگاه بر اساس برهان و وحی به تحلیل آن می‌پرداخت و نظر اسلام را استخراج می‌کرد. ویژگی دیگر ایشان این بود که بسیار ذهن نقادی داشت و نقدهایش بسیار حساب‌شده و حکیمانه بود. معمولاً به این سادگی نمی‌شد یک نظری که در آن مغالطه‌ای وجود داشت از نگاه دقیق ایشان گذراند به نحوی که مغالطه آن را متوجه نشود. این موجب شد ایشان بتواند دیدگاه‌های معارض با دیدگاه اسلام را نقد کند.

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) بیان کرد: آیت‌الله مصباح یزدی با قدرت پردازشگری و تفکر بالا می‌توانست نظر اسلام را بر اساس قرآن و سنت استخراج کند. کتاب‌هایی که ایشان در حوزه‌های مختلف از جمله علوم انسانی تألیف کرد این ویژگی را دارد؛ یعنی هم برهان در آن دخالت دارد، هم قرآن را در آن می‌بیند و هم دیدگاه صاحب‌نظران آن رشته را می‌بینید. ایشان در تفسیر موضوعی چندین کتاب نوشت که بسیار ارزشمند است؛ جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، جامعه و تاریخ در قرآن و دیگری نظام سیاسی اسلام است.

عقلانیت و آزادی در اندیشه مصباح

وی ادامه داد: نکته دیگری که در حیات علمی ایشان جالب است این است که ایشان معتقد بود در مرحله فکر و پردازش و تحلیل می‌توانیم آزادی فکر داشته باشیم؛ یعنی آزادانه و برهانی اجازه می‌داد کسی که سؤال یا نقدی به اسلام دارد مطرح کند. ایشان پاسخ خودش را هم طوری تنظیم می‌کرد که بر مبنای عقل و آزادی فکر مطرح شود؛ یعنی از طرف نمی‌خواست که با اجبار از شبهه خودش دست بکشد. این خلاصه مطالبی است که می‌توان درباره استاد مطرح کرد.

سلیمانی با اشاره به تعدد آثار و تألیفات علمی ارزشمند آیت‌الله مصباح یزدی بیان کرد: ایشان بالای صد جلد کتاب دارد که همه آنها علمی و ارزشمند است. یکی از آثار ارزشمند ایشان کتاب آموزش فلسفه است که بسیار عمیق و دقیق است و حتی تدریس این کتاب برای برخی اساتید کار دشواری است و فهم آن دشوار است. همچنین در اخلاق هم صاحب سبک بود و اخلاقی که ایشان بیان می‌کرد هم مبتنی بر  قرآن و حدیث بود و هم سعی می‌کرد آموزه‌های اخلاقی اسلام را با استدلال جا بیندازد؛ لذا در اخلاق ایشان هم منطق و استدلال وجود داشت.