ساخت تمدن اسلامی جز با تولید نظریات قرآن‌بنیان میسر نمی‌شود
عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه قم گفت: ساخت تمدن اسلامی مستلزم تولید نظریات قرآن‌بنیان به ویژه در علوم اسلامی و انسانی است.
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سعید بهمنی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات، امروز، هشتم بهمن‌ماه در نشست «نظریه‌پردازی قرآن‌بنیان؛ فرایندها و چالش‌ها»، گفت: نظریه‌پردازی امر دشواری است و برخی می‌گویند در صدسال اخیر، نظریه جهانشمول و بزرگی شکل نگرفته است؛ در ایران هم این بحث نوپاست و این نوپایی در نظریه‌پردازی قرآنی جدیدتر است.
وی افزود: همچنین کسانی 40 تا 50 سال تلاش و فعالیت علم داشته‌اند تا موفق شده‌اند نظریه‌ای را جایگزین نظریه‌ای بکنند که چند قرن بشر با آن انس داشته است، بنابراین در تولید نظریه نباید عجله به خرج بدهیم.
بهمنی با بیان اینکه به عقیده بنده، ساخت تمدن اسلامی مستلزم تولید نظریات قرآن‌بنیان به ویژه در علوم اسلامی و انسانی است، اضافه کرد: چالش‌های مهمی فراروی نظریه‌پردازی قرآنی است؛ یکی از اینها ساخت فرضیه است که به استنطاق جهت می‌دهد و چالش‌های فرضیه مستقیماً بر استنطاق مؤثر است.
بهمنی با بیان اینکه استقرای تام یکی از لوازم رسیدن به فرضیه و نظریه است، اضافه کرد: تا نظریه در سطوح نخبگان و دانشمندان به جریان نیفتد و چالش‌های آن بررسی نشود، نظریه شکل نخواهد گرفت.
بهمنی افزود: اولین چالش در این راه، شناسایی مفاهیم بنیادین، گزیش مفهوم بنیادین، شناخت مفاهیم اصلی تبیینی پیشینی و پسینی و گزینش مفاهیم اصلی و... است؛ برای فرضیه هم چالش‌هایی وجود دارد که باید رفع شود، زیرا تا فرضیه نباشد، نظریه شکل نخواهد گرفت.
عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن با بیان اینکه هر نظریه جهانشمول مبتنی بر مفاهیم بنیادین و پایه است، افزود: متخصصان با کمک مفاهیم بنیادی نظریات را می‌سازند؛ یعنی ممکن است گاهی فردی بی‌سواد، اما خلاق یک ایده را بیان کند و یک اندیشمند آن را تبدیل به فرضیه و نظریه کند و این کار براساس مفاهیم اساسی شکل می‌گیرد.
وی با بیان اینکه مفاهیم بنیادین، انتزاعی، اما واقعی هستند، افزود: برخی تصور می‌کنند که انتزاعی یعنی فانتزی، در حالی که این مفاهیم واقعی ذهنی هستند و باید در نظریه‌پردازی قرآنی، مفاهیم قرآنی باشند. بر این اساس، در قرآن کریم برخی مفردات، مفهوم هستند، ولی هر مفهومی بنیادین نیست.
نظریه سنت‌های الهی
وی با بیان اینکه ما نظریات را با یک مفهوم به خاطر می‌آوریم، تصریح کرد: چالش دیگر، گزینش مفاهیم بنیادی از میان مجموعه مفاهیم بنیادین است و وجه اجمالی در ایده‌پردازی طرح و مدالیل آن در فرضیه طرح می‌شود. مثلاً وقتی می‌گوییم «سنت الله» در نظریه سنت‌های تاریخی شهید صدر وجود دارد؛ یعنی در کل جهان هر تحول تاریخی وجود دارد، یک سنت الهی در آن جریان دارد.
وی افزود: در نظریه خلافت، صدر معتقد است هر انسان یک خلیفه در روی زمین است. یا نظریه استضعاف معتقد است که چون غیبت حضرت ولیعصر(عج) مبتنی بر استضعاف است، ظهور هم باید با خروج از استضعاف رخ دهد. یعنی شماری از انسان‌ها به حدی برسند که ولی خدا از استضعاف خارج شود و ظهور رخ دهد؛ این نظریه نقش اجتماعی بسیار خوب و محرکی دارد.
وی با اشاره به نقش ایمان در نظریه قدرت گفت: در نظریه قدرت، می‌گوییم نقطه مرکزی قدرت، ایمان و ملاک برتری است یا در نظریه گستره سلامت، این بحث قابل طرح است و نظام اسلامی باید سلامت عالمین (دنیا و آخرت) را مد نظر داشته باشد و صرفاً سلامت فیزیولوژی و بیولوژی مطرح نیست.
بهمنی با بیان اینکه چالش دیگر در این عرصه، مفاهیم تبیینی و چالش بعدی هم چینش مفاهیم است، افزود: چالش‌های استنطاق چند مورد است؛ اول تعیین مؤلفه‌های شناسای داده‌های مرتبط یعنی اینکه کدام داده مربوط با نظریه است؛ دوم اینکه این مؤلفه‌ها باید با اولویت تعیین و مهندسی‌شده و نظم داشته باشند و بعد هم داده‌ها را تحلیل کنیم؛ بنده در نظریه قدرت، ابتدا یک یا دو مؤلفه برای شناسایی داده‌ها داشتیم، اما به تدریج تا 20 عدد افزایش یافت.
وی افزود: هر داده قرآن، مربوط به هر مسئله نیست، اولین چالش قرآنی، گزینش و بررسی درست همین داده‌ها است و باید به صورت روشمند و مبتنی بر مبنای معین بگوییم چرا فلان واژه مرتبط با بحث نظریه ما هست. مطالعات دانشمندان زمینه بسیار مناسبی برای کشف مؤلفه است، به جای آنکه خودمان بخواهیم وقت زیادی برای کشف این مؤلفه‌ها صرف کنیم.
بهمنی با بیان اینکه باید از مؤلفه‌ها نظام درست کنیم، تصریح کرد: اگر چند مؤلفه را با ترتیب منطقی در یک نظام ایجاد کردیم، تبدیل به قانون و سنت می‌شود. همچنین نظریه‌پردازی با مدالیل اندک ممکن نمی‌شود، ضمن اینکه مدالیل باید تفصیلی باشند و آن‌قدر به تراکم برسند که دانشمندان را برای اثبات نظریه مجاب کند و عملیاتی شود.
وی به ذکر مثالی پرداخت و افزود: مثلاً اولین بحث در سنت‌های اجتماعی، فلسفه سنت‌های اجتماعی است؛ یعنی آیا سنت اجتماعی وجود دارد یا خیر و اگر هست، چرا و غایت آن چیست؟ اقسام سنت‌های اجتماعی چیست؟
بدون نظام معرفتی تولید نظریه ثمری ندارد
در ادامه این جلسه، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدصادق یوسفی مقدم، رئیس پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن، گفت: مرحوم شهید صدر معتقد بودند که ما باید مسئله کلان را از متن جامعه برداریم و بر قرآن عرضه و از قرآن استنطاق کنیم ولی در این مسیر چالش‌هایی وجود دارد.
وی با بیان اینکه جواب قرآن به مسائل کلان، نظریه کلان است، افزود: شهید صدر روش‌ها را جزء چالش‌های پیش از استنطاق می‌داند و آقای بهمنی هم به تبع ایشان همین باور را دارد ولی بنده معتقدم ما وقتی هر مسئله‌ای را به قرآن عرضه کنیم روش همراه ما هست؛ روش مؤلفه لاینفک استنطاق و نه قبل از استنطاق است؛ البته تبیین روش قبل از استنطاق ولی برخورداری از روش جزء چالش‌های استنطاق است.
یوسفی مقدم تصریح کرد: اشکال دیگر بنده به فرمایشات آقای بهمنی این است که اگر ما مسئله کلانی را به قرآن عرضه کردیم، فرضیه‌سازی و استنطاق هم شد و ظاهرا به نظریه رسیدیم؛ ولی باز اشکال اساسی این است که ما نمی‌دانیم قرآن چه نظام معرفتی دارد و وقتی نظام معرفتی را نمی‌دانیم چگونه انتظار تولید نظریه داریم؟.
رئیس پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن بیان کرد: قبل از آنکه هر مشکل و مسئله بیرونی را به قرآن عرضه کنیم باید به نظام معارف قرآن دست یابیم؛ یعنی مفاهیم اصولی شناسایی و از فرعیات تفکیک و بنیادی‌ترین مفهوم هم در کل قرآن استحصال شد آن وقت اگر هر مسئله به قرآن عرضه شود به مجموعه دارای نظام است. بنابراین نتیجه استنطاق پس از دستیابی به نظام مفاهیم ممکن می‌شود.
نهادینه شدن نظریه‌پردازی قرآن بنیان
در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام محمدعلی محمدی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن به نکات مثبت ارائه حجت‌الاسلام بهمنی پرداخت و گفت: یکی از نکات مثبت این بحث، آن است که بعد از چهار دهه از انقلاب، می‌توانیم از نظریه‌پردازی قرآن‌بنیان سخن بگوییم؛ از مباحث مهم دیگر در این بحث، توجه به سنن اجتماعی الهی است.
وی با بیان اینکه تسلط ارائه‌دهنده بر مباحث، استفاده بجا از شواهد قرآنی و پرهیز از حشو و زواید از دیگر نقاط قوت این بحث بود، به برخی نقاط ضعف پرداخت و تصریح کرد: پایه‌های بحث باید مبتنی بر مبانی استوار باشد، لذا ابتدا چیستی نظریه‌پردازی قرآن‌بنیان باید معرفی می‌شد.
وی افزود: استاد تأکید کرد که نظریه نیازمند شناسایی مفاهیم بنیادین است، اما معتقدم این موضوع، در نظریات کلان درست است، اما در همه نظریات خیر، همچنین ایشان از ضرورت استقراء تام در فرایند فرضیه‌سازی و استنطاق بحث کردند، اما آیا امکان چنین کاری وجود دارد؟.
محمدی بیان کرد: به نظر بنده مسئله‌شناسی مهمترین چالش و اولین بحث است، اما در این ارائه، مورد توجه قرار نگرفت و خلط میان چالش و کارهای سخت مانند تعیین مفاهیم بنیادین شده است، ضمن اینکه معتقدم برای کشف هر نظریه قرآنی نیاز به مفاهیم بنیادین نداریم.
انتهای پیام
