ارائه اولین صورت‌بندی از مسائل زنان از سوی علامه طباطبایی

 

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا زیبایی‌نژاد، رئیس پژوهشکده زن و خانواده دانشگاه ادیان و مذاهب، در این نشست اظهار کرد: اگر بنده بخواهم به عنوان مقدمه چند مؤلفه را برای انقلابی‌گری در اینجا مطرح کنم تا بعد ببینیم در حوزه زنان کارایی دارد یا خیر باید بگویم نگرش انقلابی، یک دیگری برجسته دارد و دوگانه‌ساز است؛ یعنی بین خود و دیگری که نظام سلطه است دوگانه ایجاد می‌کند که گاهی در قالب مبارزه با نظام سرمایه‌داری، گاهی جنگ بین فقر و غنا و گاهی به چالش کشیدن مناسبات بین‌المللی است و مثلاً عضو سازمان ملل می‌شود، اما مصوبات آن را قبول ندارد.

 

وی افزود: نگرش انقلابی، در درگیری با نظام سلطه در یک جا متوقف نمی‌شود. گاهی صحنه درگیری با کفار در زمینه اعتقادی بوده، اما امروزه به حوزه سبک زندگی رسیده است، لذا هرچه انقلاب جلو می‌رود، دیگری‌سازی عمق بیشتری دارد. در انقلاب، تأکید بر استقلال و فراملی‌گرایی دینی مورد توجه است. انقلابیون معتقدند حرف ما برای جهان اسلام و جامعه بشری کارایی دارد. همچنین انقلابی گری یک جریان مستمر تاریخی و یک استراتژی است. امکان تغییر در وضعیت موجود از دیگر شاخصه‌های انقلابی‌گری است. از سوی دیگر همه اینها ذیل تولی و تبری معنا پیدا می‌کند و به همین دلیل امام خمینی(ره) فرمودند: «ما سر اسلام دعوا داریم».

 

زیبایی‌نژاد تصریح کرد: انقلاب اسلامی با شی‌ءانگاری زن مخالف بوده و بر کنش‌گری زن انقلابی تأکید داشته است. بلافاصله بعد از انقلاب، زمینه تمایز دیدگاه در جریان انقلابی شکل می‌گیرد و اولین مورد نیز در جریانی همانند رأی دادن و رأی گرفتن زنان است که در یک طیف حضرت امام(ره) به عنوان موافق و در طیف دیگر برخی روحانیون مخالف وجود دارند که حضرت امام خیلی محکم با آنها برخورد می‌کنند. روحانیونی که در نقطه مقابل قرار دارند، معتقدند که وجه خانوادگی و سیاسی زن جمع نمی‌شود، لذا قائل به این نیستند که زن‌ها در محضر مردها سخنرانی و در فضاهای مختلف دارای کنش باشند.

 

وی گفت: قبل از انقلاب، اولین صورت‌بندی که در مورد مسائل زنان داریم، از سوی علامه طباطبایی بوده و فکر نمی‌کنم کسی در عالم تشیع وارد این مقوله شده باشد. کار مرحوم شهید مطهری نیز بیشتر پاسخگویی به شبهات است، اما علامه روی هویت انسانی زن، ساختار تکوینی، نظام حقوقی، ستم تاریخی علیه زنان و  ارتباط این موارد، بررسی و تبیین نسبتاً جامعی داشته است، اما مشکلی که با این صورت‌بندی داریم، این است که این صورت‌بندی پاسخ به انسان مدرن هست، چراکه انسان مدرن چنین سؤالاتی دارد، اما به دیدگاه‌های گذشته پرداخته نشده است، چراکه اگر در گذشته سؤال می‌شد، چراکه فلان حکم درباره زنان این است، گفته می‌شد چون در فلان آیه آمده است.

 

رئیس پژوهشکده زن و خانواده دانشگاه ادیان و مذاهب اظهار کرد: قبل از انقلاب اسلامی در جلسه‌ای که در مسجد اعظم برگزار می‌شود، روحانی جوانی به نام آیت‌الله مکارم که بعداً تبدیل به مرجع تقلید بزرگ می‌شود، در سخنان خود می‌گوید ساختار تکوینی زن متناسب با کارکرد سیاسی شکل نگرفته است، اما بعد از انقلاب وارد فضای جدیدی شدیم که امام(ره) درست کرده است. ایشان در ابتدا می‌گوید حضور زنان در راهپیمایی حتی بدون اذن شوهر واجب است و بعداً نیز می‌فرمایند زنان باید در مقدرات اساسی مملکت حضور داشته باشند و اگر هم قبل از انقلاب با آن مخالفتی شده، به این دلیل بوده که رژیم شاه می‌خواسته از زنان سوءاستفاده کند.  

 

وی افزود: ایشان دیدگاه‌های فقهی در مورد زنان داشتند و مثلاً اینکه معتقدند ارث زن نصف مردم است، مشابه دیدگاه‌های فقهی دیگران است، اما در بحث شرکت زنان در انقلاب و مقدرات اساسی مملکت سخنانی قاطع دارند و در واقع یک مطالبه برای زن تعیین می‌کنند، اما بحث علمی در مورد آن نداشته‌اند. همیشه می‌گویم کاش امام و رهبری یک درس خارج فقه داشتند و این مباحث را مطرح می‌کردند تا مشخص شود مبنای آن چیست. 

 

حجت‌الاسلام زیبایی‌نژاد افزود: وقتی انقلاب شد باید پاسخگو می‌بودیم که برنامه ما برای زنان چیست، اما الگویی نداشتیم و خیلی از مواقع با اندیشه‌های فقاهتی اینکار را انجام دهیم. از سوی دیگر یک جریان فمینیسم اسلامی نیز به وجود آمده که برآمده از درون حاکمیت است و معتقدند باید بازتفسیری از متون دینی داشته باشیم که آرمان ما فمینیستی، اما مبتنی بر شریعت باشد. زنان حاکمیت و بخشی از مردان حاکمیت دارای چنین دیدگاهی هستند. 

 

وی گفت: در دهه دوم انقلاب شاهد ورود الگوهای توسعه و ادبیات غربی به کشور هستیم و بازسازی کشور پس از جنگ بر اساس ادبیات غربی و پست مدرن است و گفتمان روشنفکری دینی در این فضا رشد می‌کند، لذا می‌خواهند تعیین وضعیت سیاسی و اجتماعی زنان را بر اساس شاخص‌های مدرن انجام دهیم و سعی می‌کنند در آنجا که امکان بازی کردن با فقه را پیدا کنند با آن بازی کنند. در فضای دهه هفتاد به بعد است که یک دیدگاه الهیاتی یعنی وارد شدن به صورت بندی مسائل زنان شکل می‌گیرد که این افراد نگاه بدبینانه به جریانات مدرنیته ندارند، اما التزام دارند که از ادبیات دینی استفاده کنند.  

 

رئیس پژوهشکده زن و خانواده دانشگاه ادیان و مذاهب بیان کرد: نگاه این افراد برابری‌طلبانه و توجه به تمایزات تکوینی حداقلی و در حد مادری کردن است. تعبیری که آقای کدیور برای این افراد دارد روشنفکری درون‌متنی است که در ذیل فقه، برخی از مسائل مدرنیته را وارد می‌کنند و بعضاً از کلیدواژه عقلِ عرفی بهره می‌برند که در میان فقها و مجتهدین ما سابقه نداشته است. افرادی نظیر مرحوم آیت‌الله صانعی در این دسته قرار می‌گیرند. 

 

وی گفت: انقلاب گاهی تأثیرات ناخودآگاه داشته و جریان فمینیسم اسلامی را در اصحاب انقلاب شکل داده که نگاه عملگرایانه داشتند و می‌خواستند جامعه را اداره کنند و ناچار شدند فقه را در زمین بازی مدرن، بازی دهند. این جریان عمدتاً در حوزه قانونگذاری بوده است و اندیشمندان حوزه فمینیسم اسلامی چندان افراد مهمی نیستند، اما گروه دیگر کسانی هستند که ذیل ادبیات اجتهادی به فعالیت پرداخته‌اند که موضوع زمان و مکان و مسائل زن امروز برای آنها مهم است.

 

حجت‌الاسلام زیبایی‌نژاد اظهار کرد: اصحاب این نگاه دو گروه هستند که یک گروه با رویکرد اجتهادی و تأکید بر فقه جواهری و مصلحت، یک حوزه وسیع را تصویر کرده‌اند که حرف خود را پیش می‌برند و اصلاحات قانونی نیز پیشنهاد می‌دهند. رویکرد دیگر رویکرد راهبردی است که خود ما آن را دنبال می‌کنیم و معتقدیم با جریان اجتهادی، صرفاً فقه در بازی مدرنیته به کار گرفته خواهد شد.