نظریه سیاسی آیت‌الله جعفر سبحانی تشریح شد
رئیس مؤسسه علمی و آموزشی امام صادق(ع) گفت: ما مشروعیت را به نصب الهی می‌دانیم و مقبولیت را به پذیرش مردم. مراجعه فرمایید به آنجا که ما احکام البیع را بحث کرده‌ایم (ظاهراً در جلد اول است)، من ولایت فقیه را از دو راه تعقیب کرده‌ام؛ یکی از مسیر روایات (مقبوله عمر بن حنظله و...) و یکی از طریق دیگر مسئله را مطرح کرده‌ام.
به گزارش ایکنا؛ در راستای پاسخ به شبهات ولایت فقیه و حکومت اسلامی فرصتی دست داد تا برخی از همکاران و پژوهشگران مرکز تحقیقات حکومت اسلامی با آیت العظمی جعفر سبحانی دیدار و گفتگو کنند. در این جلسه علمی گزارش مختصری درباره فعالیت‌های پژوهشی مرکز ارائه شد و سپس آیت الله سبحانی به برخی از شبهات و سؤالات در مورد ولایت فقیه پاسخ دادند. در ذیل متن این سخنان که از سوی مرکز تحقیقات حکومت اسلامی منتشر شده است؛ از نظر می‌گذرد:
با این حال مهمترین بخش این مصاحبه علمی، شفاف سازی نظریه سیاسی «آیت الله سبحانی» است. این مرجع محقق در باب ولایت فقیه به صراحت تأکید کردند که قائل به نظریه امام خمینی (نظریه نصب) هستند، اهمیت این موضوع از آن جهت است که برخی، این مرجع محقق را در زمره طرفداران نظریه انتخاب قرار داده اند.
به باور آیت الله سبحانی شبهاتی که با ظاهر فقهی و کلامی نسبت به مسئله حکومت اسلامی و ولایت فقیه مطرح می‌شود صرف نظر از بضاعت اندک علمی ناشی از فضای مسموم تبلیغاتی و ضعف‌های شخصیتی است. ایشان از مرکز تحقیقات حکومت اسلامی خواستند تا ضمن رصد علمی این گونه شبهات به حل و انحلال این گونه شبهات بکوشند. در خوش ذوقی و ذکاوت این فقیه بزرگوار همین بس که ایشان آغازگر پرسش و مصاحبه بودند و ما پاسخگوی ایشان و این گشایش، حلاوت خاصی به این گفت و شنود علمی بخشید.
آیت الله سبحانی: آیا مستندات قانون اساسی و مذاکرات ما در مجلس خبرگان، در مرکز تحقیقات مورد توجه هست؟ ما در آن زمان مذاکرات مفصلی داشتیم. مقدمه قانون اساسی به قلم بنده و آقای یزدی است.
پاسخ: بله، مبانی و مستندات قانون اساسی یکی از موضوعات پژوهشی مرکز است و کتاب مستقلی در این ارتباط منتشر شده که تقدیم می‌شود.
سوال: اگر اجازه بفرمایید از وقت استفاده کنیم و نظر شما را در ارتباط با برخی از شبهات و پرسش‌های مرتبط با «حکومت اسلامی» جویا شویم. در آثار حضرتعالی و در تقریراتی که از امام خمینی تحریر فرموده‌اید به بحث ولایت فقیه پرداخته شده است. بر اساس کتاب «مفاهیم القرآن» این برداشت به ذهن برخی از پژوهشگران خطور کرده که شما بر خلاف نظر استادتان (امام خمینی) قائل به نظریه انتخاب هستید و رأی مردم را جزء العلّه حقانیت و مشروعیت فقیه می‌دانید. در حالی که بیشتر فقها قائل به نظریه نصب هستند.
مشروعیت را مربوط به نصب الهی می‌دانیم
آیت الله سبحانی: ما مشروعیت را به نصب الهی می‌دانیم و مقبولیت را به پذیرش مردم. مراجعه فرمایید به آنجا که ما احکام البیع را بحث کرده‌ایم (ظاهراً در جلد اول است)، من ولایت فقیه را از دو راه تعقیب کرده‌ام؛ یکی از مسیر روایات (مقبوله عمر بن حنظله و...) و یکی از طریق دیگر مسئله را مطرح کرده‌ام و در همه موارد ما مشروعیت را مربوط به نصب می‌دانیم و در باب مقبولیت گفته‌ایم که مردم باید بپذیرند؛ آن هم به عنوان یک شرط عقلی، چون در واقع اگر یک نوع مقامی به کسی داده شود، اما مردم پذیرای آن نباشند، او نمی‌تواند از آن استفاده کند؛ برای آنکه بتواند استفاده کند مقبولیت مردم شرط است، به این معنا که بتواند موفق شود و ما رأی مردم را شرط مشروعیت ندانسته‌ایم.
سوال: در کتاب «مفاهیم القرآن» عباراتی هست که ظهور در نظریه انتخاب دارد.
آیت الله سبحانی: در کتاب «مفاهیم القرآن» به اجمال بحث شده، برای تفصیل مراجعه کنید به کتاب «احکام البیع»، ملاک ما نصب و نصّ است و مشروعیت را به شرع می‌دانیم. مقبولیت شرط موفق شدن، ولی فقیه است. تا مردم بیعت نکنند و قبول نکنند، ولی فقیه موفق نمی‌شود. این در واقع یک شرط عقلی است که در همه جا هست.
اگر بناست که نظریه ما را مرقوم فرمایید، همان جا که، شیخ انصاری ولایت فقیه را بحث کرده (کتاب البیع) ما هم بحث کردیم؛ ما از دو راه آمده ایم؛ یکی همان راهی که حضرت امام طی کرده و راه دیگری که باز هم به ولایت فقیه منتهی می‌شود. راه جدیدی که در کتاب احکام البیع آورده ایم این است که معصوم فرموده: «من فقیه را به عنوان قاضی نصب کرده ام»، باید کاوش کنیم و ببینیم که قاضی‌هایی که در زمان حضرت بوده اند (اهل سنت) چه شئونی داشته اند؟ تمام آن شئون بر فقیه شیعه منطبق است؛ و راه سومی را هم مرحوم محقق خویی پیموده که حتماً ملاحظه کرده‌اید.
نمی‌توانیم بگوییم که در عصر غیبت ما را رها کرده‌اند
سوال: امام خمینی در روش شناسی بحث ولایت فقیه تأکید ویژه‌ای بر بداهت و ضرورت ولایت فقیه دارند. در اینجا بحث‌هایی مطرح شده، از جمله اینکه آیا مقصود امام همان اصطلاح منطقی و فلسفی بداهت است؟ برداشت حضرتعالی از این عبارت امام چیست. با توجه به اینکه امام تأکید دارند که بحث ولایت فقیه چندان نیاز به استدلال ندارد و اگر در زمانه ما بحث ولایت فقیه نیازمند استدلال شده به خاطر شبهات و فضایی است که از نظر تاریخی برحوزه‌های علمیه تحمیل شده است.
آیت الله سبحانی: ما در بحث ولایت فقیه با مجموعه‌ای از محاسبات به این نتیجه می‌رسیم؛ در جایی که حاکم منصوب به اسم نباشد، یعنی ما از فیض چنین حاکمی محروم باشیم، مسلماً حفظ این نظام لازم است. در اینجا بدون در نظر گرفتن روایات (ولایت فقیه) باز هم اگر محاسبه کنیم به این نتیجه می‌رسیم که ما را رها نکرده اند. در حقیقت قدر متیقّن کسی است که هم فقیه باشد (حکم شرعی را بداند)، هم مدبر باشد و هم سائس باشد، این‌ها قدر مسلم است، ما نمی‌توانیم بگوییم که در عصر غیبت ما را رها کرده اند و هر کسی هر کار می‌خواهد بکند. منهای آن روایاتی که در این موضوع داریم، قطعاً قدر مُسَلَّم فقیهی است که به تمام معنا از فقه مطلع باشد، و آگاه باشد به شرایط زمان، این قدرِ مُسَلَّم حکومت است و مقصود از بدیهی همین است. ضمناً تقریر من از بحث اجتهاد و تقلید امام را ملاحظه فرمایید در ابتدای آن که متعلق به سال ۱۳۳۰است بحث ولایت فقیه اجمالاً آمده.
سوال: امام خمینی در ارتباط با ولایت فقیه فرموده ند که تصورش موجب تصدیق می‌شود. آیا مقصود امام از بدیهی همان اصطلاح خاص است؟ نه به معنای بدیهی اولی بلکه به معنای بدیهی ثانوی با این تعریف که «قضایا قیاسات‌ها معها»؟
آیت الله سبحانی: اشکالی ندارد که ولایت فقیه را از مصادیق «قضایا قیاسات‌ها معها» بدانیم، اما شما در قید الفاظ نباشید، گاهی از اوقات انسان یک چیزی می‌نویسد یا می‌گوید که ممکن است کلمه دقیق نباشد، اما باید نتیجه را ببینم. اگر عمل امام را محاسبه کنیم و عمل بعد از امام را حساب کنیم همه همین است که عرض شد؛ در زمان غیبت، فقیه عالم، آگاه، مدبر و هوشیار، قدر مُتَیَقّن است و این محاسبه، منهای روایاتی است که در اینجا وارد شده. اگر کسی محاسبه کند که در این شرایطی که حضرت غایب است چه کسی باید متصدی این نظام باشد؟ آیا هر مرد سیاسی؟ یا هر فقیهی؟ یا هرکسی که مردم بپذیرند؟ ولو هیچ شرطی نداشته باشد، اگر این‌ها را حساب کنیم، قدر مُتَیَقّن فقیه است؛ فقیهِ آگاهِ مدبر است که به نوعی مردم او را بپذیرند. مراد از بدیهی این است که اگر اگر انسان محاسبات عقلانی بکند با «دو دو تا چهار تا» به اینجا می‌رسیم و الا بدیهی به معنای بدیهی اولی مراد نیست.
چنین شخصی چطور می‌تواند مخالف امام باشد؟ اتفاقاً وقتی مقاله فارسی ایشان درباره حکومت اسلامی در کتاب مرجعیت و روحانیت منتشر شد، ساواک آمد منزل ایشان و توضیحاتی خواست، ساواک از آن مقاله ناراحت شده بود.
سوال: بخشی از شبهاتی که در سال‌های اخیر پررنگ شده اختلاف برخی از علما با نظریه‌ی ولایت فقیه و انقلاب اسلامی است. به عنوان نمونه، برخی می‌کوشند تا علامه طباطبایی (ره) را در زمره مخالفان ولایت فقیه و حرکت امام خمینی (ره) معرفی نمایند. حضرتعالی که از نزدیک با امام و علامه آشنا هستید این شبهات را چگونه تحلیل می‌کنید؟
آیت الله سبحانی: چنین نگاهی به علامه ناشی از کم اطلاعی است. بنده خدمت شما عرض میکنم که چنین چیزی را از ایشان حس نکردم. آقای طباطبایی در تفسیر المیزان در آخر سوره آل عمران به صورت مفصل درباره حکومت اسلامی بحث کرده‌اند. چنین شخصی چطور می‌تواند مخالف امام باشد؟ اتفاقاً وقتی مقاله فارسی ایشان درباره حکومت اسلامی در کتاب مرجعیت و روحانیت منتشر شد، ساواک آمد منزل ایشان و توضیحاتی خواست، ساواک از آن مقاله ناراحت شده بود. اما اینکه انتظار داشته باشیم که همه افراد با امام یکسان باشند انتظار نابجایی است. با توجه به شرایط و تفاوت سلیقه‌های علمی و عملی، در آن شرایط اگر عالمی نود درصد با امام همراه باشد، کافی است. اختلاف اندیشه‌ها طبیعی است.
آقای قدوسی (داماد علامه) دادستان کل بود. وقتی ایشان شهید شد، جریان را به آقای طباطبایی اطلاع ندادند، اما روش علامه روش علمی بود. هر کسی یک سلیقه ویک نوع فکری دارد. اینکه بیاید مثل حضرت امام ریسک کند را نباید انتظار داشته باشیم. اما روی هم رفته مخالف امام نبود.
سوال: برخی از شبهات بر محور ارتباط علامه و دکتر نصر شکل گرفته است. شما در حوزه آن روز حضور پویایی داشته اید، با توجه به اشراف تاریخی و علمی شما، ارتباط نصر و علامه را چگونه تحلیل می‌کنید؟ نصر رئیس دفتر فرح بوده، نصر در خاطراتش علامه را مُرَدَّد یا مخالف حرکت امام دانسته است.
آیت الله سبحانی: چنانکه عرض کردم، مرحوم علامه طباطبایی روشی علمی داشت و می‌خواست بداند که در خارج از فضای ایران نسبت به الهیات و مسائل ماورای حس چه می‌گذرد. برای علامه طباطبایی، نصر و کربن طریقی بودند برای کشف واقع، علامه می‌خواست وقتی چیزی می‌نویسد درست بنویسد، این‌ها ابزار بودند نه هدف، چون در آن روزگار ایشان راهی غیر از این‌ها نداشت. علامه توانست از کربن یک انسان منصفی را درست کند، نوشته‌های کربن صد درصد شیعی نیست، اما او یک آدم منصف است. امام و علامه در دو منصب بودند، در واقع یک نوع سلیقه، سلیقه امام است که در مَسند ایجاد حکومت بود و همه فشارش را بر همان هدف وارد می‌آورد، ولی ایشان در آن مَسند نبود، مسند علامه مسند علمی بود، می‌خواست از واقعیت مسیحیت، یهودیت و آنچه در اروپا و آمریکا می‌گذرد اطلاعاتی به دست آورد تا بتواند روی آن‌ها کار علمی کند؛ و لذا گاهی از پرفسور کربن مطالبی را برای ما نقل می‌کردند، علامه می‌فرمود که پروفسور کربن به من گفت که یهودیان معتقد بودند که ارتباط بشر با عالم وحی به وسیله موسی بود و این رابطه قطع شد، مسیحیت معتقد به این ارتباط بود و با رفتن حضرت مسیح این ارتباط از میان رفت. در اسلام، سنی‌ها معتقدند که این رابطه به وسیله پیغمبر اکرم (ص) با عالم بالا برقرار بود و وقتی که رفت رابطه تمام شد. تنها جمعیتی که معتقد به وجود رابطه هستند شیعه است، که هنوز ارتباط جامعه انسانی به وسیله حضرت، ولی عصر(عج) با عالم بالا باقی است.
اما آنچه که آقای نصر به علامه طباطبایی نسبت داده، من اطلاعی ندارم.
مَسند علامه، مَسند علمی بود، می‌خواست از واقعیت مسیحیت، یهودیت و آنچه در اروپا و آمریکا می‌گذرد اطلاعاتی به دست آورد تا بتواند روی آن‌ها کار علمی کند.
سوال: نظر به اینکه در دوره معاصر، حضرتعالی به عنوان یک فقیه بزرگ و همچنین یکی از متخصصین دانش کلام شناخته می‌شوید. در نظریه نصب، ملاک مشروعیت حکومت، نصب است. (نصب عام در عصر غیبت و نصب خاص در عصر حضور)، اما در نظریه‌ی انتخاب میان عصر حضور و عصر غیبت تفکیک قائل می‌شوند و رأی مردم را به عنوان جز العلّه مشروعیت در نظر می‌گیرند. آیا از نظر کلامی چنین تفکیکی ممکن و معقول است؟ آیا با پذیرش نظریه‌ی انتخاب به صورت قهری، این ملاک (انتخاب) به عصر حضور سرایت نمی‌کند؟
آیت الله سبحانی: این یک قضیه‌ی شرطیه است، چنانکه عرض کردم، مشروعیت به وسیله نص و نصب است و مقبولیت به وسیله پذیرش مردم؛ و لذا در هنگامی که قانون اساسی را می‌نوشتیم [اشاره به تابلویی که در اتاق نصب شده، عکس آیت الله سبحانی و اعضای خبرگان قانون اساسی با امام خمینی]گفتیم که اگر در میان مراجع یک مرجعی باشد که دارای چنین شرایطی باشد و مردم به صورت خودکار و خود جوش او را پذیرفته باشند احتیاج به گزینش و انتخاب نیست و، اما اگر چنین نباشد، یک نوع گزینش مردم شرط است، به خاطر مقبولیت نه مشروعیت. الان هم خبرگان چنین نقشی دارد؛ لذا در قانون اساسی این تعبیر آمده که اگر در میان مراجع کسی باشد مثل حضرت امام که مردم پذیرفته باشند، دیگر نیازی به بیعت نیست، اما غیر ایشان، به خاطر مقبولیت نیازمند رأی خبرگان است. تا بتواند کارش را پیش ببرد و الا اگر مردم نپذیرند نمی‌تواند.
اما [اینکه انتخاب]به مقام معصوم سرایت کند ابداً، زیرا معصوم از جانب خداست، معجزاتی دارد، کراماتی دارد و در واقع بر مردم غالب است؛ چون دارای معجزات و بینات است، فقیه دارای معجزات و بینات نیست، ناچار باید از طریقی مردم بپذیرند، تا او بتواند حکومت را به صورت شرعی ادامه دهد.
سوال: یکی از نویسندگان جنجالی معاصر کوشیده تا مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری را در زمره مخالفان ولایت فقیه قرار دهد. او ادعا کرده که مبحث ولایت فقیه از تقریرات ایشان حذف شده است.
آیت الله سبحانی: در ارتباط با کتابخانه خطی آیت الله اراکی و تقریرات مرحوم حاج شیخ باید از آقای رضا استادی بپرسید. ما نه کسی را تکذیب و نه تصدیق می‌کنیم. من بعید می‌دانم که این چنین باشد، اولین بار است که چنین نظری را در مورد حاج شیخ می‌شنوم، من این ادعا را در مورد حاج شیخ باور نمی‌کنم، اگر چنین بود حضرت امام در درسش می‌گفت، عرض کردم که در سال ۱۳۳۰ امام ولایت فقیه را برای ما گفتند و من نوشتم. حضرت امام فدوی حاج شیخ بود، اشعاری که درباره حاج شیخ دارد مقام حاج شیخ را تأیید می‌کند. اگر کسی چنین چیزی را به مرحوم مؤسس نسبت می‌دهد باید دلیل بیاورد.
سوال: مرحوم آیت الله بروجردی به صراحت قائل به ولایت فقیه هستند. یکی از نویسندگان کوشیده تا نشان دهد که آیت الله بروجردی نیز قائل به ولایت سیاسی فقیه نیست.
آیت الله سبحانی: شما باید افراد محققی داشته باشید تا این ادعا را با ولایت فقیه آیت الله بروجردی تطبیق دهند. آیت الله بروجردی ولایت فقیه را در [ضمن مبحث]نماز جمعه بحث کرده اند.
الان هم خبرگان چنین نقشی دارد؛ لذا در قانون اساسی این تعبیر آمده که اگر در میان مراجع کسی باشد مثل حضرت امام که مردم پذیرفته باشند، دیگر نیازی به بیعت نیست، اما غیر ایشان، به خاطر مقبولیت نیازمند رأی خبرگان است.
ما از سیره آیت الله بروجردی ولایت فقیه را استفاده می‌کنیم
سوال: شما بحث ولایت فقیه مرحوم آقای بروجردی را حضور داشتید؟
آیت الله سبحانی: نه، من در درس‌های دیگر ایشان شرکت داشتم. اما این قرینه را نباید نادیده گرفت که آقای بروجردی دستور داد تا تمام خانه‌های قاجار را خراب کنند و جزء مسجد اعظم نمایند. به ایشان اعتراض کردند، گفت مگر شما به جایگاه و مقام ولایت فقیه توجه ندارید؟ «فقیه» چنین ولایتی دارد. ایشان در آن زمان نمی‌توانست آشکارا اظهار کند، عملاً این کار را کرد، ما از سیره ایشان ولایت فقیه را استفاده می‌کنیم.
با توجه به نزدیکی وقت نماز بیشتر از این مصدع اوقات شریف نمی‌شویم.
آیت الله سبحانی: من شبهات ولایت فقیه را در کتاب مستقلی در مشهد بحث کرده ام ملاحظه فرمایید. مرکز شما باید افراد محققی داشته باشد که چشم و گوش خبرگان باشند و با روش تحقیقی و مفصل شبهات را رصد کنند و پاسخ دهند؛ و آثار مختلف را مدّ نظر قرار دهند. بحث ولایت فقیه مرحوم آیت الله حجت را دیده اید؟ ولایت فقیه مرحوم حجت را که آقای فاضل همدانی منتشر کرده ملاحظه کنید. کتاب احکام البیع ما را هم ملاحظه کنید.
منبع: مرکز تحقیقات علمی حکومت اسلامی
انتهای پیام
