بر مدار علم / از بازار داغ جلسات تفسیر تا بازخوانی اندیشه‌های شهید صدر

به گزارش ایکنا، در هفته‌ای که گذشت، نخستین هفته آغاز دروس حوزوی در سال جدید بود و جلسات خارج فقه و تفسیر و برخی نشست‌های علمی در حوزه علمیه برگزار شد. در ادامه مروری بر مهم‌ترین رویدادهای هفته حوزه از نگاه ایکنا داریم. برای مشاهده متن کامل اخبار بر روی تیتر خبرها کلیک کنید؛

جلسات تفسیر

چه کسانی روز قیامت مورد شفاعت قرار می‌گیرند

نخستین جلسه درس تفسیر قرآن کریم آیت‌الله عباسی خراسانی ۱۶ فروردین‌ماه در حوزه علمیه قم برگزار شد. وی ضمن تبیین آیه ۴۸ سوره بقره بر اساس آیات قرآن، به این سوال پاسخ داد که چه کسانی در روز قیامت مورد شفاعت قرار می‌گیرند.

وی در این جلسه بیان کرد: بنی اسرائیل پس از اینکه مامور به ذکر نعمت حضرت حق شدند و آن نعمت، نعمت تفضل بر مردم زمان خودشان است، مامور به پرهیز از روز معاد شدند. روز معادی که در آیه برایش چهار خصوصیت بیان شده است. اول اینکه هیچ کس کار دیگری را انجام نمی دهد و هرکس مجازات خودش را دارد: «لَا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئًا». جزا اعم از عمل سوء و عمل حسن است؛ یعنی جزا نتیجه کار است چه خوب باشد و چه بد باشد. پس هیچ نفسی از نفس دیگر مجازات نمی‌شود. اصل دوم این است که در آن روز  شفاعتی از کسی پذیرفته نیست و واسطه‌گری در آن روز نفی شده است: «وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ». البته شفاعت در اینجا منافاتی با اثبات شفاعت ندارد.

آیت‌الله عباسی خراسانی افزود: خصلت سوم این است که معادل و فدیه از کسی پذیرفته نمی‌شود: «َلَا يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ». فرق شفاعت و عدل این است که شاید شفاعت رایگان باشد ولی در عدل، انجام کار به عنوان معاوضه و تبدیل است نه اینکه مجانی باشد. آن روز روزی است که معادل مثل کفاره و فدیه پذیرفته نیست. در آن روز فدیه‌ها و همه چیزهای که طرف احتمال می‌دهد جایگزین کارش شود نفی شده است. چهارمین ویژگی این است که هیچ کمکی به شخص نمی‌شود: «وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ».

نقد قرآنیون بر مجامع حدیثی اهل تسنن

حجت‌الاسلام والمسلمین علی نصیری، استاد سطح خارج حوزه علمیه، در ادامه مباحث «جایگاه قرآن در استنباط»، گفت: قرآنیون که به روایت اعتنایی ندارند چند دلیل برای اینکه قرآن پاسخگوی همه نیازها می‌آورند؛ بخشی از دلایل آنها برای تبیین بی‌نیازی به سنت و کفایت قرآن، این است که این روایات، قابل استناد به پیامبر(ص) نیست زیرا به کتابت حدیث اهتمامی نداشت و اساساً از ایشان صادر نشده است.

وی اظهار کرد: می‌گویند که حتی اگر روایات منتسب به پیامبر(ص) هم باشد حجیت ندارد؛ زیرا وحی فقط برای قرآن است و سنت آسیب‌زننده است؛ همچنین ارشادات پیامبر(ص) منحصر به دوران خود ایشان است؛ دلایل دسته دیگر هم به آثار منفی سنت باز می‌گردد؛ زیرا سنت باعث دوتا شدن حکم خدا و تفرقه میان مسلمین می‌شود.

استاد سطح خارج حوزه در نقد ادله اول، تصریح کرد: اینها متأثر از خلیفه دوم بودند که گفته بود «حسبنا کتاب الله». می‌گویند ما نیازی به سنت نداریم؛ وقتی سردمدار یک مذهب می‌گوید که همه چیز در قرآن بیان شده است، کتاب الله کامل مفصل، مشروح و لا یحتاج الی شرح؛ همه چیز در قرآن است و نیازی به رجوع به روایات و سنت نداریم. طرفداران این گروه می‌گویند پیامبر(ص) اهتمامی به کتابت حدیث و سنت نداشت، اگر سنت جزء دین بود پیامبر(ص) راهی برای حفظ آن می‌اندیشید و برای حفظ آن مانند قرآن تلاش می‌کرد؛ یعنی پیامبر(ص) باید دین را روشن و درست به مردم تحویل می‌داد؛ پیامبر(ص) همه تلاششان را کردند تا قرآن را حفظ کند، ولی در مورد سنت چنین کوششی نداشتند، بلکه فرمودند غیر از قرآن چیزی از من ننویسید و اگر نوشتید آن را محو کنید.

اختلاف فتوای اهل تسنن و شیعه درباره روزه مسافر

آیت‌الله احمد عابدی، استاد تفسیر حوزه علمیه ۱۷ فروردین‌ماه در ادامه تفسیر سوره مبارکه بقره به آیه ۸۴ «أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» اشاره کرد و گفت: ایاماً معدودات یعنی ایامی که مشخص یا اندک است؛ مثلاً وقتی گفته می‌شود که فلانی مال معدود دارد، یعنی مقدار مالش مشخص است. البته محتمل است که معدودات، کم هم معنا شود، همان طور که در داستان یوسف(ع) «دراهم معدودة» به کار رفته است.

وی افزود: در مورد اینکه ایام معدود چه زمانی است روایات مختلفی بیان شده است؛ اول این طور بوده که گفته شده هر ماهی سه روز روزه بگیرید که مجموعاً در طول سال ۳۶ روز خواهد شد، برخی هم گفته‌اند سه روز هر ماه به اضافه روزه روز عاشورا که قتاده مدافع این نظر است. قتاده تفکر خوارج دارد و اینکه از روزه روز عاشورا دفاع کرده، محتمل است که به خاطر لجاحت با اهل بیت و دشمنی این مسئله را مطرح کرده باشد، زیرا خوارج و اموی‌ها معتقد بودند که عاشورا عید است و روزه آن مستحبی است. البته برخی گفته‌اند که این سه روز و روزه عاشورا مستحبی بوده است و برخی هم واجب دانسته‌اند. به هر حال این روزه‌ها هر مقدار که بوده با روزه ماه مبارک رمضان نسخ شده است.

عابدی بیان کرد: قول دیگر از ابن عباس و جبایی و ابومسلم و اکثر مفسران بیان شده که معدودات یعنی ماه رمضان، یعنی خداوند ابتدا فرمود روزه واجب است، ولی آن را مجمل گذاشت و بیان نکرد. سپس فرمود ایام معدودات است و باز مشخص نکرد تا اینکه در آیه دیگری فرمود که روزه برای ماه رمضان است؛ یعنی تدریجاً آن را واجب و روزهایش را تعیین کرد.

منظور از وجود مراقب برای هر انسانی در سوره طارق

آیت‌الله مهدی هادوی تهرانی، استاد تفسیر حوزه علمیه، ۱۷ فروردین‌ماه، در ادامه سلسله مباحث تفسیری خود به سوره طارق پرداخت و گفت: در آیه اول خداوند به آسمان و طارق قسم یاد کرده و در آیه سوم مراد از طارق را نجم‌الثاقب یا ستاره‌ای که گویی در شب آسمان را سوراخ می‌کند و می‌درخشد معنا کرده است. علامه طباطبایی(ره) فرموده است، طارق ستاره‎‎‌ای است که گویی در شب آسمان را سوراخ کرده و از این جهت به آن ثاقب گفته می‌شود.

وی افزود: شیخ طوسی در تبیان فرموده که مقصود همان ستاره است؛ زیرا همانند این است که سوراخی ایجاد کرده است. شیخ طوسی از یکی از مفسران اهل تسنن نقل کرده ستاره زحل است که خیلی پرنور است، ولی از ظاهر آیه برمی‌آید که خداوند یا به مطلق ستاره اشاره دارد و در این صورت، الف و لام النجم جنس است، ولی ممکن است مقصود از نجم ثاقب همین شهاب سنگ‌ها باشد که وقتی از جو خارج می‌شوند، گویی آسمان را سوراخ کرده و از دید ما پنهان می‌شوند.

استاد تفسیر حوزه علمیه اظهار کرد: جواب این قسم آیه چهارم «إِنْ كُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَيْهَا حَافِظٌ» است؛ یعنی هیچ نفس و وجود و خودی نیست مگر اینکه حافظی دارد. این آیه مهم‌ترین آیه این سوره مبارکه است. آیه می‌تواند عام و مطلق باشد؛ یعنی به همه نفوس اعم از نباتات و حیوانی و انسانی اشاره دارد، ولی به قرینه آیه پنجم «فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ» می‌تواند منحصر به نفوس انسانی باشد.

برداشت عجولانه، توجیه و تطبیق بزرگترین آفات در تفسیر قرآن است

آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست، استاد سطح خارج حوزه علمیه، امروز، ۱۷ فروردین‌ماه، در ادامه سلسله مباحث فلسفه تفسیر، گفت: یکی از لوازم مهم تفسیر متون دینی این است که انسان خالی‌الذهن باشد؛ مثلاً قرآن را کتاب رهبر بداند و نه کتاب توجیه؛ فرق این دو آن است که اگر انسان قرآن را کتاب رهبر بداند باورها و احکام، مسائل سیاسی و اجتماعی خود را از قرآن می‌گیرد و آن را هادی و راهبر و دال می‌داند.

وی افزود: در مقابل کسی که خالی‌الذهن سراغ قرآن نرود، این کتاب را کتاب توجیه عقاید خود می‌داند؛ یعنی می‌خواهم قرآن را ابزاری برای توجیه کردن عقاید خود قرار دهم؛ گاهی ما قرآن را کتاب تفسیر و گاهی کتاب تطبیق می‌دانیم؛ اگر گفتیم که قرآن آمده تفسیر هستی و شریعت الهی و عقاید صحیح را کند، به یک نوع باورهایی معتقد خواهیم شد، ولی اگر نگاه تطبیقی داشته باشیم، دنبال این هستیم که اعتقادات خود را به آن تحمیل کنیم.

استاد سطح خارج حوزه اضافه کرد: گاهی قرآن را کتاب هدایت می‌دانیم و گاهی نیازمند به هادی، یعنی اینکه کسی کنار قرآن باشد و آن را تبیین و تأویل کند؛ ممکن است تعجب کنید که مگر کسی هست که قرآن را کتاب توجیه و تطبیق و نیازمند به هادی بداند، همه باید آن را کتاب مبین و هدایت بدانند، ولی اگر اندکی اطلاع از تاریخ داشته باشیم، در طول تاریخ چنین افرادی بوده‌اند که از قرآن هدایت نجسته‌اند، بلکه تأیید گرفته‌اند.

منبر بی‌توجه به نیازهای روز بی‌فایده است

آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی، ۱۷ فروردین‌ماه در دیدار با تعدادی از طلاب پاکستانی با بیان اینکه هر روز صهیونیست‌ها علیه اسلام و مسلمین و شیعيان خصوصاً علیه انقلاب اسلامی ما توطئه‌چينی‌ می‌‌کنند، گفت: نقشه‌های دشمنان دين باید بیان شود، منبری که نیاز زمانه‌ بشر در آن ذکر نشود، هرچقدر هم بالای آن آیات قرآن و روایات خوانده شود فايده‌ای نخواهد داشت. شما از نقل اين آيات و روايات چه نتیجه‌ای می‌خواهید بگیرید؟ آيا فقط می‌خواهید از گذشته‌ها خبر دهید؟ بايد از ذکر آيات و روايات استفاده کرد که الآن این آیه يا روایت بر شرایط روز چطور تطبیق پیدا می‌کند.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با بیان اینکه گاهی در بعضی از کلیپ‌ها ملاحظه می‌شود افرادی دنبال این هستند که دامنه بدعت‌ها و خرافات را در دین اسلام و مذهب اهل بیت(ع) گسترش بدهند، افزود: خیلی مراقب اين توطئه باشيد. به مردم بگوييد وظیفه دارید آنچه را که اسلام و اهل‌بیت(ع) فرموده‌اند انجام دهيد. آن نمازی را بخوانید که پيامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) می‌‌خواندند. خلیفه دوم بدعت‌گذاری کرد و دست روی دست گذاشتن در نماز را مطرح کرد، امروز هم بعضی‌ها اضافات دیگری به نام اهل‌بیت عليهم‌السلام طرح می‌‌کنند، این هم بدعت است و جایز نیست. مراقب بدعت‌ها باشيم و از دین و مکتب پاسداری کنيم.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از مبلغان خواست در هدایت مردم دخیل باشند و ادامه داد: پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) فرمود کسی که انسانی را هدایت کند اگر تمام عالم را در کفه‌ای از ترازو قرار بدهند به سنگينی و ارزش عمل او نمی‌رسد.

آیت‌الله فاضل لنکرانی با اشاره به اهمیت شناسایی مشکلات منطقه محل تبلیغ گفت: یک مبلغ باید اول جامعه‌شناسی کند که در منطقه چه خبر است؟ در ذهن جوان‌ها چه سؤالاتی مطرح است؟ چه شبهاتی در ذهن مردم وجود دارد و در جلسات تبلیغی پاسخ آن را مطرح کند تا موفق به تحکیم دین خدا شود چرا که ما دنبال این هستیم که دین خدا را تحکیم کنیم و برای نسل‌های آینده این امانت را حفظ کرده و به آنها منتقل کنيم.

نشست‌های علمی

اصلاح نظام مرجعیت و آموزش حوزه از دغدغه‌های بزرگ شهید صدر بود

محسن اسماعیلی، استاد دانشگاه و عضو مجلس خبرگان رهبری، شامگاه سه‌شنبه، ۱۷ فروردین‌ماه، در نشست علمی «اندیشه صدر»، گفت: ایشان در جهان بشریت به عنوان یک نابغه و متفکر شناخته می‌شود که حق هم همین و مایه افتخار برای جهان اسلام است. او کسی است که در ۱۷ سالگی کتاب پرارج «فدک در تاریخ» و در کمتر از ده ماه «فلسفتنا» را در شرایط سخت روحی و اوج مبارزات سیاسی و اجتماعی و «بحوث فی العلم الاصول» را طی سه هفته به جهان عرضه کرد و حلقه سوم آن را طی ۳۴ روز به نگارش در آورد.

وی بیان کرد: این مسئله نشان می‌دهد که زندگانی ۴۶ ساله شهید به لطف خداوند چقدر پربرکت بوده است؛ رهبری نهضت عراق را برعهده داشت و به اصلاحات آموزشی در این کشور دست زد و آثار ماندگار را به جهان عرضه کرد و شایسته است به عنوان نابغه مطرح شود. ایشان در سن ۳۶ سالگی به مرجعیت مقبول در میان شیعیان عراق رسید، آن هم در دوره‌ای که استادان بزرگی مانند آیت‌الله خویی زنده بودند، ولی وی در نجف به عنوان عاصمه تشیع به عنوان مرجع مقبول شناخته شد و حتی برخی از اهل تسنن عراق هم از او تقلید می‌کردند؛ ایشان می‌گوید که من وقتی به سن بلوغ رسیدم از کسی تقلید نکردم.

عضو مجلس خبرگان رهبری اضافه کرد: کتاب «شرح صدر» توسط شاگرد ایشان یعنی «نعمانی» نوشته و به فارسی فاخر ترجمه شده است. این کتاب قبلاً با عنوان «سال‌های رنج» در گذشته چاپ شده بود؛ وی در ده ماه حصر ظالمانه شهید در خانه، بدون آنکه بعثی‌ها بفهمند در آن منزل بود. همچنین کتاب «نا» در سال‌های اخیر به صورت داستان توسط پژوهشگاه شهیدصدر چاپ و خاطرات خواهر ایشان هم منتشر شده است.

نحوه برخورد امام رضا(ع) با روایات مشکل؛ از تبیین تا انکار

حجت‌الاسلام والمسلمین یاسین پورعلی، پژوهشگر و حدیث‌پژوه حوزوی، ۱۹ فروردین ماه در نشست علمی «شیوه‌های حل مشکل الحدیث عیون اخبار الرضا(ع)»، گفت: حدیثی که مفهوم ظاهری ارائه شده در آن شامل مطالب پیچیده‌ای است که مخاطب در نمی‌یابد و یا با یافته‌های پیشینی ما ناسازگار است، مشکل الحدیث گفته می‌شود.

وی افزود: از بیشتر ائمه(ع) در تبیین احادیث مشکل، مطالبی رسیده است؛ امام علی(ع) احادیث پیامبر و ائمه بعدی هم احادیث ائمه قبلی را تبیین کرده‌اند و امام رضا(ع) هم احادیث مشکل ائمه ماقبل خود را؛ مثلا از امام علی(ع) در مورد روایت پیامبر پرسیدند که «غَیِّرُوا الشَّیْبَ وَ لَا تَشَبَّهُوا بِالْیَهُودِ» و امام آن را تبیین کردند. یا امام سجاد(ع) حدیث «من کنت مولاه» را تبیین فرمودند البته شدت و ضعف دارد. در مورد امام صادق(ع) موارد متعدد است مثلا در مورد حدیثی که پیامبر فرمود: «الست اولی ...» آیا من به شما از خودتان سزاوارتر نیستم، را تبیین کردند.

پورعلی بیان کرد: در دوره امام رضا(ع) اوج مباحث کلامی و تضارب آراء بوده و امام به سؤالات مردم در بحث مشکل الاحادیث پاسخ می‌دادند که البته این سؤالات گاهی از ائمه قبلی هم پرسیده شده بود و ائمه جواب داده بودند. تبیین احادیث اجداد طاهرین ائمه از جمله وظایف ایشان بود و اصحاب ائمه هم طوری تربیت شده بودند که به سؤالات مردم از جمله مشکل الاحادیث پاسخ می‌دادند؛ کسانی مانند یونس عبدالرحمان، محمدبن سنان. همچنین این اصحاب طوری تربیت شده بودند که هر حدیثی را که احساس می‌کردند، مشکلی دارد سراغ امام رفته و تبیین آن را درخواست می‌کردند نه اینکه همین طوری بپذیرند.

وی با بیان اینکه ائمه برای تبیین احادیث مشکل و یا معضل، شاگرد تربیت کرده بودند، افزود: مشکل الحدیث امری نسبی بوده و ممکن است برای فردی حدیثی مشکل تلقی شود ولی برای استاد دیگری این طور نباشد؛ البته قرائنی و اماراتی در این زمینه وجود دارد؛ مثلا  اگر حدیثی مورد شرح زیادی از سوی متکلمان، فلاسفه و علما مواجه شود می‌تواند مشکل باشد؛ اماره دیگر سؤال روات از محضر ائمه(ع) است یعنی مشکلی در حدیث بوده که صحابی سراغ امام رفته و جویای تبیین آن شده است.

گفت‌وگوهای ایکنا

سعه صدر ویژگی کم‌نظیر شهید صدر بود

مریم برادران، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) و نویسنده کتاب «نا» در گفت‌وگو با ایکنا، به مناسبت سالروز شهادت شهیدصدر، گفت: یکی از زوایای مغفول در زندگینامه‌نویسی برای علمای بزرگ، بخش خصوصی زندگی آنهاست؛ بنده در کتاب «نا» تلاش کردم که قسمت مهمی از آن را به زندگی خصوصی و خانوادگی شهید صدر اختصاص دهم که جذابترین بخش هم برای خودم و مخاطب بوده است.

وی افزود: رفتار ایشان با همسر، مادر، خواهر و فرزندانشان نشان می‌دهد چقدر محبت و مهربانی در خانواده و در رفتار شهید حاکم بوده است؛ شهیدصدر آنقدر احترام برای مادرشان قائل بودند که جلوی پای مادر بلند می‌شدند و دستشان را می‌بوسیدند؛ ایشان معلم اصلی خواهرشان بودند؛ به خواهر درس می‌دادند و او را مشغول مطالعه می‌کردند و خودشان ظرف‌ها را می‎شستند. ظرف شستن برای یک مرد عرب آن هم در چنددهه قبل نه در دنیای امروز، یک ویژگی متفاوت و کم سابقه است.

برادران اضافه کرد: ایشان حتی برای کارهای منزل وقت می‌گذارد و به همسر و فرزندان کمک می‌کنند یا الفاظی که برای صدازدن همسرشان استفاده می‌کنند بسیار لطیف، عاشقانه و مهربانانه است و همین شیوه صدازدن برای یک زن شیرین و معنادار است. زندگی در کنار کسی مانند شهیدصدر دشواری‌های زیادی دارد زیرا او فردی پرمشغله و در معرض خطر و سختی‌های فراوان بوده است ولی محبت و عشق و کیفیت رفتاری که با اعضای خانواده دارد صبر و تحمل و شیرینی این همجواری را افزایش می‌دهد.

برادران گفت: مهمترین ویژگی شهیدصدر که خصوصیات اخلاقی دیگر از آن منشا می‌گیرد سعه صدر است؛ ایشان خیلی توسعه درونی داشته است و صبر و تحمل او در برابر شاگرد و اعضای خانواده و حتی دشمنانش کم نظیر است؛ به نظر من مهمترین ویژگی رهبران و معلمان و والدین ما و هر کسی که در مصدر تربیت است همین سعه صدر است. شهید صدر نقد شاگردانش و حتی اتهامات را می‌شنید و با صبوری پاسخ می‌داد و در برابر دشمنان با اینکه روی منطق و اصول خود می‌ایستد ولی اهانت نمی‌کند.

خطر انحراف‌آفرینی شرق‌شناسان و پژوهشگران غربی در حوزه نسخ خطی اسلامی

حجت‌الاسلام والمسلمین علی راد، رئیس دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با ایکنا، گفت: طرح تدوین دانشنامه میراث مکتوب شیعه از مدت‌ها قبل به تولیت معزز آستان قدس ارائه و مقرر شد با حضور جمعی از اندیشمندان مشورت‌های لازم درباره این طرح و ساماندهی علمی میراث و نسخ خطی شیعه صورت بگیرد.

وی با بیان اینکه مراکز متعددی در این زمینه فعال هستند اما کار ویژه‌ای صورت نگرفته است، اضافه کرد: نسخه‌های خطی و اهمیت آنها در مطالعات اسلامی به نحو عام و تاریخ تشیع به نحو خاص، موضوعی است که امکان توسعه مطالعات تاریخ و معارف تشیع را فراهم می‌کند و به ویژه انجام این کار از سوی آستان قدس جلوه و اثر بیشتری دارد.