مطالعات موافقت معنایی قرآن و سنت، نحیف و لاغر است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین علی راد، استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران، شامگاه 23 اسفند در نشست علمی نقد کتاب «موافقت معنایی» نوشته حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا قائمی‌نیا که از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد، گفت: کسانی داریم که معلم و نویسنده خوبی هستند ولی از عمق اندیشه‌ای برخوردار نیستند و از سویی متفکرانی داریم که با تفکر و اندیشه قلم می‌زنند و سخن می‌گویند و آثا نویسنده این اثر از این سنخ است زیرا کسانی که در عرصه حدیث و زبان‌شناسی کار کرده‌اند می‌دانند از چه دشواری‌های زیادی برخوردار است.

وی با تاکید بر اینکه حوزه علمیه باید نسبت به چنین اندیشه‌هایی اهتمام بیشتری داشته باشند، افزود: بالاتر از این نهادهای ملی که متولی سنجش و پاپش و نقد آثار علمی هستند به چنین کتبی توجه بیشتری بکنند. متاسفانه و سوگمندانه می‌گویم که برای بنده تاسف‌بار بود که در سال 1401 چنین کتابی مورد توجه جشنواره‌های کتاب سال قرار نگرفت و امید است متولیان امور توجه بیشتری داشته باشند.

راد با اشاره به بحث موافقت معنایی و ارجاع روایات به قرآن و پیشینه این بحث در شیعه و سنی، گفت: این بحث در میرات حدیثی اهل سنت، بحثی نحیف و لاغر است و شاید شاطبی جدی‌ترین حرف‌ها را زده باشد و البته دانشورانی چون علامه عبدالغنی عبدالخالق هم مباحثی مطرح کرده است ولی با ادبیاتی سنتی و جدلی آن را بیان کرده است که مخاطب آن سنت‌گریزان هستند و در شیعه هم همین وضعیت را شاهد هستیم.

مطالعات پیوند میان قرآن و سنت ضعیف است

وی افزود: اندیشوران شیعه هم خیلی به مباحث سنت و قرآن و رابطه این دو در میراث اصولی، اهتمام جدی ندارند که نویسنده این کتاب مهمترین نظریات رایج در این عرصه را گزارش کره‌اند ولی هنوز بحث موافقت معنایی به عنوان بحثی مستقل و در معرکه مطرح نیست؛ برخی از بزرگان معاصر و در قید حیات که مرجع به نام هستند فقط فقره دوم احادیث عرضه یعنی عدم مخالفت را مبنا می‌گیرند. مثلا یکی از بزرگان فرموده‌اند که اساسا عدم مخالفت روایت با قرآن کافی است و نیازی به موافقت ندارد و آن را سالبه به انتفاع موضوع کرده است. 

استاد دانشگاه تهران بیان کرد: حتی شهید صدر هم متمایل به احراز عدم مخالفت است و نه موافقت و پیشنهادم این است که در ویراست دوم کتاب وضعیت پیشینه این بحث با تفصیل بیان شود؛ مدخل موافقت معنایی قرآن و حدیث و برعکس چندان فربه نیست و از جهت نظریه‌ای هم بنده رویکردهای مطرح شده استدلالی و تحلیلی که بتواند انواع موافقت‌های ممکن و محتمل را بررسی کند مشاهده نکرده‌ام.

رئیس دفتر قم بنیاد علمی فرهنگی آستان قدس رضوی، تصریح کرد: البته آقای قائمی‌نیا بحث موافقت معنایی را از جهت نظری و کاربردی به صورت گسترده و دقیق بررسی کرده‌اند و به نظر بنده تاکنون هیچ کتابی حتی به عربی و انگلیسی به این دقت و در چارچوب یک نظریه بنیادی، بحث موافقت معنایی را بررسی نکرده است. 

راد اضافه کرد: ایشان در هر سه مدل موافقت معنایی قرآن و حدیث نمونه‌های فراوانی از احادیث را ذکر می‌کنند و نشان می‌‌دهند که با کدام آیه امکان موافق دارد و نوع این موافقت چیست؟ به همین دلیل اگر این کتاب در کالج‌های زبان‌شناسی آمریکایی و اروپایی هم برود قابل فهم است. 

رویکردهای مختلف موافقت معنایی

استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران گفت: ما در بحث حجیت سنت رویکردهای مختلفی داریم؛ رویکرد اول عطف به چالش تاریخی تردید در صدور برخی احادیث است و ائمه(ع) معیار موافقت با کتاب را مطرح کرده‌اند تا چالش صدور برطرف شود یا احادیثی که به لحاظ سندی داعیه صدور از معصوم(ع) دارند ولی همه پایش سندی نشده است. ائمه(ع) فرموده‌اند اگر حدیثی را ما گفته باشیم قطعا موافق قرآن است لذا موافقت معنایی می‌تواند در احراز اطمینان سند به ما کمک بیشتری بکند.

وی افزود: رویکرد دوم این است که چرا حدیث باید الزام‌آور باشد و آن را بپذیریم که گفته شده است چون وحی بیانی است لذا اعتبار و قداست و شرافت وحی را دارد و منبعی برای شناخت اسلام است؛ پیش‌فرض رویکرد دوم این است که حدیث، دارای بنیاد قرآنی است و بن‌مایه قرآنی دارد. علامه طباطبایی هم در المیزان فرموده است که امام علی(ع) سرعت زیادی در پاسخ به سؤالات و شبهات داشتند و از این رو این سؤال ایجاد شد که نکند ایشان منبع دیگری در اختیار دارد که سایر صحابه ندارند و وقتی از حضرت پرسیدند ایشان فرمود من جز قرآن چیز دیگری ندارم مگر اینکه خداوند فهم دیگری از قرآن به من داده‌ باشد که به بندگان دیگر نداده است؛ علامه طباطبایی با بیان اینکه این روایت از غرر احادیث است نشان می‌دهد آبشخور و سرچشمه و بنیاد و بن‌مایه آن همه احادیث گرانبها و معارف بلند علوی ریشه در قرآن کریم دارد.  

قرآن؛ معیار اعتبارسنجی روایات

راد تاکید کرد: در این رویکرد حدیث در حقیقت همان قرآن است ولی در  یک صورت دیگر، البته این رویکرد عقلی و فلسفی هم دارد و این کتاب هر دو رویکرد را دارد و به دنبال این است که حجیت اعتبار سنت را در پرتو قرآن حفظ کند و فراتر از مقام ادعا این حجیت به پشتوانه قرآن کریم عینی‌سازی و اثبات شده است. از امام باقر(ع) نقل است که سخنانشان را به قرآن استناد می‌دادند و قرآن محوری از اصول اساسی در گفتمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و عیاری برای پالایش احادیث سره از ناسره و درست از نادرست بوده است.

استاد دانشگاه تهران اظهار کرد: حدیث‌گریزانی داریم که به تاریخمندی سنت و حدیث قائل‌اند و در این پوشش به نوعی حدیث را فاقد کارکرد می‌دانند همچنین حدیث‌گریزانی داریم که به حسبنا کتاب الله معتقدند و روایات را کاملا کنار گذاشته‌اند و حدیث‌گریزان عقل‌گرای خودبنیاد هم داریم که عقل را سنجه صحت حدیث قرار می‌دهند ولی این کتاب معیار را قرآن قرار داده است.

راد بیان کرد: مطالعات حدیثی و تفسیری کنونی واقعا از نوآوری برخوردار نیست و ما از این مسئله رنج می‌بریم همچنین این مطالعات ارتباط چندانی با جهان علم هم ندارد ولی این کتاب تا حدودی ارتباط حدیث‌پژوهی را با زبان‌شناسی مدرن برقرار کرده است. ما باید خوانشی از قرآن و حدیث ارائه دهیم که بتواند ارتباط پویا با اندیشه‌ها و اندیشوران غیرخودی برقرار کند. همچنین این کتاب در برون‌رفت از رخوت و رکود در این عرصه موفق بوده است و در حد کلیات باقی نمانده است. 

استاد دانشگاه تهران گفت: سؤال جدی در مورد احادیث عرضه این است که آیا عرضه شامل همه احادیث است یا فقط احادیثی است که در آن تعارضی مشاهده می‌کنیم و اگر احراز با رجوع به قرآن حل نشد تکلیف ما چیست؟ به نظر می‌رسد اینجا بحث وجود دارد و پژوهشگران حدیث معتقدند که بن‌مایه قرآنی برای برخی احادیث نمی‌توان یافت و خوب است که با همکاری برخی نهادها این مسئله پیگیری شود.

راد با تاکید بر لزوم تلخیص کتاب، افزود: ممکن است در ذهن خواننده کتاب این سؤال ایجاد شود که ما برای احراز موافقت چرا باید سراغ مکاتب زبان‌شناسی غربی برویم؛ متاسفانه این پرسش‌ها در ذهن طلبه‌ای چون بنده ایجاد می‌شود و برخی ممکن است تندتر این نقد را بیان کنند که ما با این همه مباحث بلاغی و فصاحت و .. چرا از غرب استفاده کنیم و آیا نظام علمی سنتی ما ظرفیت لازم را نداشت؟ که این همه باید پاسخ داده شود.