طبیعت نشانه توحید برای انسان است + فیلم

علی‌رضا آزاد، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد و نویسنده کتاب «تفسیر قرآن و هرمنوتیک کلاسیک» است. او مقالات قرآنی متعددی نیز به رشته تحریر درآورده است که از بین آنها می‌توان به مقالات «دین در هرمنوتیک فلسفی»، «نگاهی به رویکرد هرمنوتیکی فضل الرحمان در تفسیر قرآن» و «رد سید حیدر آملی بر آراء ابن عربی در باب ختم ولایت» اشاره کرد.

آزاد در سلسله گفتارهایی که به همت ایکنا و به مناسبت ماه مبارک رمضان تولید شده است با بهره‌مندی از آیات کلام الله، به بیان نکاتی درباره «محیط زیست و قرآن» پرداخته است. جلسه دوم این مبحث با عنوان «نسبت انسان توحیدی و طبیعت» را در ادامه می‌بینیم و می‌خوانیم؛

در ادامه سلسله جلسات محیط زیست و قرآن در این جلسه با موضوع نسبت انسان توحیدی و طبیعت در خدمت شما هستیم. در جلسه گذشته گفته شد طبیعت دارای شعور است. طبع انسان پرستشگر است. بعضی آن را به روند تکامل کورتکس مغز نسبت می‌دهند و برخی آن را به فطرت انسان نسبت می‌دهند. وقتی طبع پرستشگر در مسیر درست قرار نگیرد ممکن است آنچه می‌بیند مثل ظواهر طبیعت را مورد پرستش قرار دهد و این زمینه خرافات را در انسان به وجود می‌آورد. پرستش بادها و حیوانات نمونه‌هایی از این دست در تاریخ بودند.

نگاه الهی و توحیدی به طبیعت الزاما یک چیز نیست. بعضی از مشرکان قریش و مشرکان امروز خدا را خالق طبیعت می‌دانند اما مدبر طبیعت نمی‌دانند. در آیه 38 سوره زمر به این مطلب به این شکل اشاره می‌شود:

«وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَفَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرَادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كَاشِفَاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرَادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكَاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ؛ و اگر از آنها بپرسى چه كسى آسمان‌ها و زمين را خلق كرده قطعا خواهند گفت‏ خدا بگو [هان] چه تصور مى‌‏كنيد اگر خدا بخواهد صدمه‌اى به من برساند آيا آنچه را به جاى خدا مى‏‌خوانيد مى‌توانند صدمه او را برطرف كنند يا اگر او رحمتى براى من اراده كند آيا آنها مى‏‌توانند رحمتش را بازدارند بگو خدا مرا بس است اهل توكل تنها بر او توكل مى‌كنند».

قرآن خداوند را هم خالق و هم مدبر امور طبیعت می‌داند و هرگز طبیعت را مستقل از خدا تعریف نمی‌کند. عباراتی مثل خلق اللّه السّماوات و الأرض، فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ، بديع السماوات والارض، لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ و نظایر این، خداوند را از لحظه خلقت تا این لحظه و تا ابد در طبیعت ساری و جاری می‌داند.

از منظر قرآن طبیعت نشانه توحید برای انسان است. در آیه 190 سوره آل عمران می‌خوانیم:

«إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ؛ مسلما در آفرينش آسمان‌ها و زمين و در پى يكديگر آمدن شب و روز براى خردمندان نشانه‏‌هايى [قانع‌كننده] است».

در آیه 4 سوره جاثیه هم می‌خوانیم: «وَفِي خَلْقِكُمْ وَمَا يَبُثُّ مِنْ دَابَّةٍ آيَاتٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ؛ و در آفرينش خودتان و آنچه از [انواع] جنبنده[ها] پراكنده مى‌گرداند براى مردمى كه يقين دارند نشانه‌هايى است».

جالب است که طبیعت در سرشت اخلاقی و در باور توحیدی هم اثر دارد. انسان‌های طبیعت‌گرا معمولا انسان‌ها اخلاقی‌تری هستند حتی ابن سینا نظرش این است کسانی که در کوهستان‌ها و مناطق مرتفع زندگی می‌کنند، انسان‌های دلیرتر و چالاک‌تری هستند. ابن خلدون آب و هوا را در ادراک انسان مؤثر می‌داند و معتقد است اعتدال آب و هوا در اعتدال سیرت و صورت مؤثر است به همین خاطر او استدلال می‌کند انبیا در مناطقی عمدتا معتدل در کره زمین یعنی در خاورمیانه مبعوث شدند. همچنین عمده کشف‌ها و اختراعات را کسانی انجام دادند که در مناطق معتدل زمین زندگی می‌کردند.

با توجه به این سویه‌های قرآنی و این برداشت‌های دانشمندان به نظر می‌آید انسان مدرن باید نوع تعامل خودش با طبیعت را بازتعریف کند.