تسخیر طبیعت توسط انسان به چه معنا است؟ + فیلم

علی‌رضا آزاد، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد و نویسنده کتاب «تفسیر قرآن و هرمنوتیک کلاسیک» است. وی مقالات قرآنی متعددی نیز به رشته تحریر درآورده است که از بین آنها می‌توان به مقالات «دین در هرمنوتیک فلسفی»، «نگاهی به رویکرد هرمنوتیکی فضل الرحمان در تفسیر قرآن»، و «رد سید حیدر آملی بر آراء ابن عربی در باب ختم ولایت» اشاره کرد.

علی‌رضا آزاد در سلسله جلساتی به مناسبت ماه مبارک رمضان، با استفاده از آیات کلام الله، به بیان نکاتی درباره «محیط زیست و قرآن» پرداخته است.

جلسه سوم این سلسله مباحث با عنوان «وظیفه انسان نسبت به طبیعت» را در ادامه می‌توانید ببینید و بخوانید؛

«در ادامه سلسله مباحث محیط زیست و قرآن در این جلسه درباره وظیفه انسان نسبت به طبیعت از منظر قرآن سخن می‌گوییم. انسان بنا به تعریف قرآنی خلیفه الله است، جانشین خدا است، موجودی خدای‌گونه است. همانطور که خداوند هم خالق و هم حافظ طبیعت است، جانشین او هم باید حافظ طبیعت باشد. در آیه 29 سوره بقره می‌خوانیم: «هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ؛ اوست آن كسى كه آنچه در زمين است همه را براى شما آفريد سپس به [آفرينش] آسمان پرداخت و هفت آسمان را استوار كرد و او به هر چيزى داناست».

در آیه بعدش می‌خوانیم: «وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ؛ و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت من در زمين جانشينى خواهم گماشت [فرشتگان] گفتند آيا در آن كسى را مى‌گمارى كه در آن فساد انگيزد و خون‌ها بريزد و حال آنكه ما با ستايش تو [تو را] تنزيه مى‌كنيم و به تقديست مى‌‏پردازيم فرمود من چيزى مى‌دانم كه شما نمی‌دانید». اینکه آنچه در زمین است برای انسان است و اینکه انسان جانشین خدا است پشت سر هم در سوره بقره بیان شده است.

همچنین در آیات متعددی درباره تسخیر و مسخر شدن طبیعت در قبال انسان سخن گفته شده است. بعضی آن را به درستی نفهمیدند که خدا می‌خواهد چه بیان کند. در آیات 12 و 13 سوره جاثیه می‌خوانیم: «اللَّهُ الَّذِی سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ فِيهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ جَمِيعًا مِنْهُ إِنَّ فِی ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ؛ خدا همان كسى است كه دريا را به سود شما رام گردانيد تا كشتی‌ها در آن به فرمانش روان شوند و تا از فزون‌بخشى او [روزى خويش را] طلب نماييد و باشد كه سپاس داريد و آنچه را در آسمان‌ها و آنچه را در زمين است به سود شما رام كرد همه از اوست قطعا در اين [امر] براى مردمى كه مى‏‌انديشند نشانه‏‌هايى است».

نیز در آیه 32 و 33 سوره ابراهیم(ع) می‌خوانیم: «اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهَارَ؛ خداست كه آسمان‌ها و زمين را آفريد و از آسمان آبى فرستاد و به وسيله آن از ميوه‌ها براى شما روزى بيرون آورد و كشتى را براى شما رام گردانيد تا به فرمان او در دريا روان شود و رودها را براى شما مسخر كرد و خورشيد و ماه را كه پيوسته روانند براى شما رام گردانيد و شب و روز را [نيز] مسخر شما ساخت».

بعضی تصور کردند وقتی طبیعت مسخر انسان است، یعنی انسان می‌تواند هر کاری با طبیعت بکند ولی اگر دقت داشته باشید اندیشمندانی مثل راغب اصفهانی می‌گویند تسخیر به معنای حرکت قهری به سوی مقصد است و اینکه طبیعت مسخر انسان است به این معنا نیست که انسان هر کاری خواست با طبیعت بکند بلکه به این معنا است که انسان در مسیر تعالی الهی از طبیعت استفاده کند و به طبیعت در جهت رسیدن به کمال الهی کمک کند. وقتی خورشید مسخر انسان است، یعنی چه؟ آیا به این معنا است که انسان می‌تواند هر کاری با خورشید بکند؟ هرگز. وقتی آنچه در آسمان و زمین است مسخر انسان است به این معنا نیست می‌توانیم هر کاری با او بکنیم بلکه به این معنا است که می‌توانیم از آن برای رسیدن به هدف الهی استفاده کنیم و خود طبیعت را در راه رسیدن به کمالش کمک کنیم.

در آیه 14 سوره نحل می‌خوانیم: «وَهُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ و اوست كسى كه دريا را مسخر گردانيد تا از آن گوشت تازه بخوريد و پيرايه‌اى كه آن را مى‌‏پوشيد از آن بيرون آوريد و كشتی‌ها را در آن شكافنده [آب] مى‌بينى و تا از فضل او بجوييد و باشد كه شما شكرگزاريد».

اگر ما کاری کنیم در صحرا گیاه و در دریا ماهی پیدا نشود و چنان از طبیعت استفاده کنیم که دیگر طبیعتی وجود نداشته باشد در آن صورت هم خودمان و هم طبیعت را از هدف الهی که برایش قرار داده شده دور کردیم. هم سوءاستفاده و هم عدم استفاده از طبیعت نادرست است. اینجا است که در آیه 32 اعراف می‌خوانیم: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ؛ [اى پيامبر] بگو زيورهايى را كه خدا براى بندگانش پديد آورده و [نيز ] روزی‌هاى پاكيزه را چه كسى حرام گردانيده بگو اين [نعمت‌ها] در زندگى دنيا براى كسانى است كه ايمان آورده‌اند و روز قيامت [نيز] خاص آنان مى‌باشد، اين گونه آيات [خود] را براى گروهى كه مى‏‌دانند به روشنى بيان مى‌كنيم».
خداوند ما را در استفاده از طبیعت آزاد گذاشته ولی استفاده پایداری که در آن هم به طبیعت و هم به ما در راه رسیدن به اهداف خدمت شود.»