استخراج 90 درصد منابع تهذیب الاحکام شیخ طوسی

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدجواد شبیری زنجانی؛ استاد درس خارج حوزه علمیه، شامگاه 16 آذر ماه در نشست علمی «درآمدی بر منبع‌یابی تهذیب‌الاحکام» که در کتابخانه علامه مجلسی در قم برگزار شد با بیان اینکه منبع‌‌یابی یکی از مهمترین مباحث کلیدی در مورد همه کتب است، گفت: این مسئله مختص کتب حدیثی هم نیست ولی دشواری خاصی در کتب حدیثی ما وجود دارد و آن اینکه منابع آن‌ها به راحتی قابل دستیابی نیست و نیازمند پژوهش و یافتن است.

وی با بیان اینکه کتب حدیثی به دو قسم کتب مسند(دارای سند) و غیرمسند قابل تقسیم است که بحث منبع‌یابی آنها با هم فرق دارد، افزود: مراد بنده از سند هم یعنی چیزی است که ولو نام یک راوی در آن وجود دارد، بنابراین قسمت‌های اصلی تهذیب هم داخل در این بحث است که نام روات را دارد ولی احیانا نام راوی کامل نیست البته حجم سند برخی کتب بیشتر و برخی کمتر است.

شبیری زنجانی ادامه داد: کتاب تهذیب، کتابی است که گونه‌های مختلف سند در آن وجود دارد؛ اسناد کامل که با نام مشایخ مؤلف مثلا از شیخ مفید شروع می‌شود تا آخرین راوی ادامه دارد که جلد اول تهذیب به خصوص به این شکل است و شامل اسناد کامل است. شیخ طوسی در جلدهای بعد تصمیم گرفته است که روش خود را تغییر دهد و اسناد آن را متعلق به مؤلفینی قرار دهد که احادیث را از کتاب آن‌ها اخذ کرده است که این مطلب در مؤخره مشیخه مورد اشاره قرار گرفته است.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه یکسری از مصادر تهذیب با توجه به مشیخه و تتبع در کل کتاب به راحتی قابل تشخیص است، گفت: در مشیخه تهذیب، 28 راوی مستقل وارد شده و شیخ طوسی طریق خود را به این افراد ذکر کرده است؛ این‌ها دو گروه هستند، یک گروه منابعی هستند که شیخ طوسی در تمام یا اکثر ابواب تهذیب از کتب اینها اخذ کرده است ولی دسته دیگر منابعی هستند که شیخ در یک یا چند باب از کتاب آنان اخذ کرده است.

اخذ روایت از کلینی

وی ادامه داد: ترتیب نام‌هایی که شیخ طوسی به مشیخه طریق ذکر کرده است براساس این دو گروه هستند؛ گروه اول با مرحوم کلینی آغاز شده است و با افراد دیگر ادامه می‌یابد و در تمام یا بیشتر ابواب تهذیب از ایشان احادیثی اخذ شده است. محمدبن یعقوب، علی بن حسن بن فضال، حسن بن محبوب، حسین بن سعید، ...، محمدبن حسن صفار، سعد بن عبدالله و ... که با حذف حسن بن محبوب ما با هشت نام مواجهیم. این هشت نام مصادر اصلی تهذیب در تمامی یا بیشتر ابواب تهذیب هستند.

وی افزود: برخلاف تصور بدوی، شیخ طوسی در موار زیادی از این افراد که ذکر کردیم در سند روایات خود نام نبرده است. مثلا شیخ طوسی به کافی مراجعه می‌کند و کافی روایتی را با سند خود از حسین بن سعید نقل کرده است ولی شیخ به جای اینکه به کلینی استناد دهد از حسین بن سعید شروع کرده است. به این مطلب هم در مشیخه اشاره دارد و هم مراجعه به متن کتاب این را نشان می‌دهد. حسن بن محبوب کسی است که مستقیما از او نقل نمی‌شود بلکه از شش طریق به او نقل زده است.

شبیری زنجانی با بیان اینکه تهذیب با روشی به نام اخذ با واسطه از کافی و ...، احادیث را آورده است، گفت: در اخذ با واسطه یکسری سؤالاتی برای ما وجود دارد از جمله اینکه آیا موارد اخذ با واسطه منحصر به مصادر معروف است؟ مثلا ایشان در استفاده از کافی به طریق علی بن ابراهیم بن هاشم، احمد بن ادریس و ... اشاره کرده است. یعنی یکسری موارد که در ابتدای سند آن علی بن ابراهیم هستند از کافی گرفته شده است همچنین برخی روایاتی که در آغاز سند آن ابن محبوب است از کافی گرفته شده است البته برخی روایات را مستقیما از خود ابن محبوب گرفته است پس سؤال اول این است که کجا مستقیم اخذ کرده و در چه مواردی از کلینی نقل کرده است.

فرزند آیت‌الله شبیری زنجانی ادامه داد: سؤال دیگر این است که آیا منابع دیگری هم هست که با واسطه از آن اخذ شده باشد؟ به طور کلی چگونه می‌توانیم اخذ با واسطه را از مستقیم تفکیک کنیم. بنده بیش از 20 سال است که روی این موضوع کار کرده‌ام و به خصوص روی تهذیب تحقیق زیادی دارم زیرا معتقدم بسیاری از الگوهای منبع‌یابی را می‌توان بر روی این کتاب پیاده کرد که چند مقاله در این باره نوشته‌ و منتشر کرده‌ام و از جمله منبع‌یابی کتاب کمال‌الدین بوده است، ضمن اینکه تهذیب، روش‌های خاصی در منبع‌یابی دارد.

وجود اشتباهات در کتب حدیثی؛ راهی برای منبع‌یابی

شبیری زنجانی با بیان اینکه اشتباهات موجود در کتب یکی از راه‌های دستیابی به اخذ با واسطه روایات است، اظهار کرد: مثلا محدث نوری روایتی را به جای مراجعه مستقیم به کتب متقدم از بحار گرفته است و در نقل برخی از این روایات دچار اشتباه شده است از جمله اینکه بعضی اوقات افرادی که طبقه آنها با شیخ صدوق همخوانی ندارد را به عنوان طبقه اول آورده است و این نشان می‌دهد محدث مستقیما به کتب متقدم مراجعه نکرده است و چون در کتاب بحار این خطا وجود داشته است او هم این خطا را تکرار کرده است.

استاد حوزه علمیه اضافه کرد: الگوی دیگر ترتیب احادیث است مثلا محدث نوری عینا ترتیب روایاتی را که در بحار وجود دارد به همان شکل آورده است و ما می‌فهمیم که او اخذ با واسطه کرده است. این الگو در نقل تهذیب از کافی به فراوانی دیده می‌شود. الگوی دیگر هم قرابت سند است؛ یعنی گاهی وارد یک مجموعه می‌شویم ولی ناگهان فضا تغییر می‌کند؛ مثلا در تهذیب، جلد 6 بابی به نام باب من الزیادات فی القضایا و الاحکام وجود دارد که 86 روایت نقل شده است؛ وقتی روایات بررسی شوند می‌بینیم که یکسری منابع این روایات کاملا مشخص است یعنی یا با اخذ واسطه و یا کاملا روشن است و بیشتر روایات هم از کافی است. 

وی تصریح کرد: در همین اثنا هشت روایت می‌بینیم که هفت روایت آن متفاوت است از جمله روایاتی که از اصبغ بن نباته، روی عن ابی جعفر، و دیگرانی نقل شده است که جزء مشایخ تهذیب نیستند. شیخ طوسی وقی از علی بن ابراهیم نقل می‌کند از واژه «روی» استفاده نمی‌کند ولی وقتی از دیگران نقل دارد استفاده کرده است. این تغییر فضا در بین روایات نشان می‌دهد که شیخ طوسی این نوع روایات را از کتاب فقیه صدوق با اندک تغییراتی گرفته است.

شباهت منبع‌یابی با کارآگاهی

شبیری زنجانی تصریح کرد: بنابراین ایجاد فضای جدید در بین روایات یک کتاب نشان می‌دهد که طریق اخذ عوض شده است و باید دنبال راویان و کتب جدید باشیم. از این رو کار منبع‌یاب مانند یک کارآگاه است؛ کارآگاه وقتی ببیند که مثلا یک چاقو از آشپزخانه وارد اتاق خواب می‌شود حساس خواهد شد و به دنبال سرنخ می‌رود؛ ما هم در منبع‌یابی باید دنبال تغییرات خاص باشیم.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه بنده کل تهذیب را با این نگاه دنبال کردم و شاید بیش از 100 مورد در این کتاب وجود دارد که الگوهای خاص خود را دارد، افزود: الگوی دیگر در مورد کتاب مزار است؛ در این کتاب شیخ طوسی از ابوالقاسم جعفربن محمد ابن قولویه به فراوانی حدیث آورده است که در نگاه اول انسان فکر می‌کند که او از کامل‌‌الزیارات گرفته است ولی وقتی به درستی تتبع کنیم خواهیم دید که مستقیما از ابن قولویه نقل نشده است بلکه از مزار شیخ مفید اخذ کرده است. ضمن اینکه ترتیب روایات شیخ طوسی در این قسمت منطبق بر ترتیب روایات مزار مفید است.

شبیری زنجانی با بیان اینکه بنده در منبع‌یابی کتاب کمال‌الدین الگوهای کلی در کتب سنددار را مورد توجه قرار دادم تا بتوانیم منبع را از غیر منبع جدا کنیم، گفت: این الگوها را در غیبت نعمانی و بعد کمال‌الدین پیاده کرده‌ام که الگوهای متفاوتی است و در خیلی اوقات اشتباهات مؤلف ما را به منبع روایت راهنمایی می‌کند.

استخراج 90 درصد منابع تهذیب الاحکام

وی افزود: البته شیخ طوسی خیلی به منابع اولیه دست نزده است برخلاف کلینی که ساختار کتاب اصلی را تغییر داده و همین سبب شده است تا کافی، منسجم و ساختارمند باشد ولی کتاب تهذیب به این شکل منسجم و ساختارمند نیست گرچه این مدل کار شیخ طوسی امروزه برای منبع‌یابی ما آسان‌تر است و به همین دلیل بنده دنبال منبع‌یابی این کتاب رفتم. در کافی هم بخش روضه به خاطر کشکولی‌بودن کار منبع‌یابی آسانی دارد ولی در بقیه موارد این کار بسیار دشوار است لذا بنده با جان‌کندن، 20 درصد منابع کافی را استخراج کرده‌ام ولی 90 درصد تهذیب را منبع‌یابی کرده‌ام.

شبیری زنجانی با بیان اینکه الگوی دیگر در تهذیب، مربوط به روایات ابن عقده است، گفت: شیخ طوسی در یکجا در تهذیب تصریح کرده است که من روایاتی را از ابن عقده آورده‌ام. در مواردی او سند را با ابن عقده شروع کرده است (که در برخی موارد احمد بن محمدبن سعید بدون واژه عقده است که دو مورد داریم و در بقیه موارد عقده ذکر شده است)؛ در جایی که کلمه عقده را ذکر کرده است نشان می‌دهد که او این نوع روایات را از کتب رجالی گرفته است نه روایی و تمامی این سندها به امام صادق(ع) منتهی می‌شود.

وی با بیان اینکه رجال ابن عقده مربوط به اصحاب الصادق(ع) است، ادامه داد: کتب رجالی به این شکل است که رجالی سعی می‌کند نام راوی را به همراه لقب و کنیه و ... بیاورد و از طرف دیگر این رجال برای اصحاب الصادق است و ما وقتی به موارد اخذ شیخ طوسی از ابن عقده مراجعه کنیم می‌بینیم همه اسناد در این موارد به امام صادق(ع) منتهی می‌شود و راویان هم راویان قلیل‌الروایه با تعابیری شبیه کتب رجالی هستند.

وی افزود: همه مواردی را که شیخ طوسی از ابن عقده اخذ و واژه ابن عقده را هم آورده است تمامی موارد را از رجال ابن عقده اخذ کرده است و این هم یکی از الگوها در تهذیب است.