فرهنگ اسلامی در واقع زاییده آموزه‌های قرآنی و ارزش‌های الهی است
رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: فرهنگ اسلامی در واقع زاییده آموزه‌های قرآنی و ارزش‌های الهی است که از دل آن، رفتار‌ها و کنش‌های جامعه ایمانی رقم می‌خورند
به گزارش خبرنگار ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدباقر سعیدی‌روشن، رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه عصر امروز پنجشنبه ۲۳ اسفندماه در سلسله نشست‌های مدرسه حکمرانی اسلامی که در پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم برگزار شد، به ارائه موضوع «قضا و قدرالهی و اختیار انسان در سرنوشت خود و جامعه از منظر قرآن» پرداخت و اظهار کرد: قرآن کتابی است که سفره گسترده الهی را برای تمامی انسان‌ها پهن کرده و مجموعه‌ای به‌هم‌پیوسته از معارف اعتقادی، ارزش‌های الهی، و دستورات عبادی و اجتماعی است و این منظومه فکری و اعتقادی، با ارائه ارزش‌ها و انگیزه‌های ایمانی، زمینه‌ساز شکل‌گیری فرهنگ اسلامی می‌شود.
فرهنگ اسلامی زاییده آموزه‌های قرآنی است
استاد گروه قرآن پژوهی پژوهشکده علوم‌اسلامی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: فرهنگ اسلامی در واقع زاییده آموزه‌های قرآنی و ارزش‌های الهی است که از دل آن، رفتار‌ها و کنش‌های جامعه ایمانی رقم می‌خورند و حفظ این فرهنگ اسلامی، به‌ویژه در دنیای امروز، یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر به‌شمار می‌آید.
وی ابراز کرد: الهیات توحیدی قرآن کریم ویژگی خاص و کم‌نظیری دارد ضمن اینکه در این الهیات، خداوند به عنوان ذات مطلق کامل همواره حاضر و ناظر بر جهان است و هستی از آغاز تا پایان، حاصل آفرینش و تدبیر بی‌وقفه الهی است.
حجت الاسلام سعیدی روشن گفت: نظام توحیدی قرآن بر این اندیشه تاکید دارد که هیچ موجودی در عالم وجود مستقل ندارد؛ بلکه همه چیز وابسته به خداست و همه پدیده‌ها، چه در سلسله علّی و چه در نظام عرضی، تنها به‌واسطه فیض الهی وجود یافته‌اند و دائما نیازمند او هستند.
وی افزود: ممکن است این پرسش ایجاد شود که در این نظام مبتنی بر فاعلیت مطلق الهی، نقش انسان و دیگر موجودات چیست و پاسخ این است که تمامی موجودات عالم، چه انسان و چه سایر اشیا، هر چه دارند به الطاف و عنایات خداوند بازمی‌گردد و خداوند فاعل مطلق است؛ اما فاعلیت او در عین حال همراه با نظام اسباب و مسببات است و به عبارتی، خداوند نقش خود را از طریق قانون اسباب و علّیت در جهان اعمال می‌کند.
نظام قضا و قدر یکی از اصول کلیدی در عقاید اسلامی
سعیدی روشن تصریح کرد: نظام قضا و قدر که یکی از اصول کلیدی در عقاید اسلامی است، دقیقا همین نظام علّی و معلولی را توضیح می‌دهد، به این معنی که همه اتفاقات عالم، چه کوچک و چه بزرگ، سررشته‌شان به اراده الهی بازمی‌گردد؛ اما این اراده در قالب سازوکار‌های طبیعی (علل و عوامل مختلف) ظهور پیدا می‌کند.
وی عنوان کرد: همچنین تعامل خالق با آفریده‌های خود تنها به مرحله آفرینش محدود نمی‌شود و خداوند نه تنها آفریننده عالم بلکه مدبر مستمر آن نیز می‌باشد و بقا و استمرار هستی نیز همچون پیدایش آن نیازمند الطاف الهی است ضمن اینکه درک این رابطه میان خالق و مخلوق، مفاهیم عمیقی نظیر توکل و ایمان را در فرهنگ اسلامی تقویت می‌کند.
استاد گروه قرآن پژوهی پژوهشکده علوم‌اسلامی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه یادآور شد: اصول عمیق توحیدی سبب بروز بحث‌ها و دیدگاه‌های مختلف میان متکلمان مسلمان شده‌اند و برخی بر مبنای آیاتی که فقط فاعلیت الهی را برجسته می‌کنند، به سمت نظریه جبر پیش رفته‌اند؛ در حالی که آیاتی دیگر اختیار و آزادی عمل انسان را مطرح می‌کنند و از نظر تفسیر‌های توحیدی صحیح، هیچ تعارضی میان این دو دسته آیات وجود ندارد؛ بلکه هر کدام بیانگر ابعادی از روابط پیچیده میان انسان، طبیعت و خالق هستی هستند.
رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: فرهنگ قرآنی بر پایه نظامی بنا شده است که انسان را مسئول رفتارهایش می‌داند، اما همواره یادآوری می‌کند که هیچ عملی مستقل از اراده الهی صورت نمی‌گیرد و این تعادل ظریف میان اختیار انسان و نقش بی‌همتای خداوند جهان‌بینی اسلامی را شکل داده است.
وی اظهار کرد: مجاز فلسفی در مورد حقیقت و واقعیت نوعی انکار این دو مفهوم تلقی می‌شود که در این میان، گروهی با نام «مفوضه» به این باور اعتقاد یافتند که فاعلیت الهی همه‌جا سریان دارد، به‌جز در اعمال و افعال اختیاری انسان‌ها و این دیدگاه، اما با واکنش شدید ائمه اطهار(ع) مواجه شد؛ برخوردی که در مورد «تفویض» حتی سخت‌تر از جبر بود و دلیل آن این بود که تفویض، اصول توحید را زیر سؤال می‌برد و حوزه‌ای از عالم را خارج از دایره فعالیت الهی می‌دانست، اما رویکرد اهل عصمت که بر اساس مبانی قرآنی شکل گرفته بود، مسئله را با رهیافت «امر بین امرین» حل کرد؛ رهیافتی که هم عقلانی و هم راهگشا در تفکر انسانی است.
وی اضافه کرد: این نگرش تأکید داشت که فعالیت مطلق تکوینی خداوند همچنان پابرجاست و اصل همه‌کاره‌بودن خداوند و وجوب ذاتی او تأمین می‌شود که با این‌حال، موجودات نیز نقش دارند، ولی این نقش به اذن الهی است و کاملاً غیرمستقل و عاریتی است.
استاد گروه قرآن پژوهی پژوهشکده علوم‌اسلامی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: در ارتباط با افعال ارادی، نظام معرفتی اهمیت زیادی دارد و این نظام شامل انگیزش‌ها و انگیزه‌هایی است که از تصور فعل، سنجش پیامد‌های آن، و درک خوبی یا سودمندی آن نشأت می‌گیرند و پس از این مراحل، خواسته پدید می‌آید و سپس تصمیم به انجام فعل گرفته می‌شود.
وی ادامه داد: در نظام الهی نیز اموری مشابه وجود دارد، ولی شوق و انگیزه‌های انسانی در فعل الهی جنبه انفعالی ندارند؛ چراکه فعل الهی بر اساس حب ذات شکل می‌گیرد.
نظام فاعلیت الهی در چارچوب قضا و قدر تعریف شده است
سعیدی روشن ابراز کرد: نظام فاعلیت الهی که از قرآن کریم و داده‌های عقل تحلیل می‌شود، در چارچوب قضا و قدر تعریف شده است و این مفاهیم دو بُعد دارند: علمی و عینی. قضا و قدر علمی به علم خداوند به تمام موجودات پیش از آفرینششان مربوط می‌شود.
وی تصریح کرد: در بحث قضا و قدر، فهم درست این مفاهیم می‌تواند بسیار تأثیرگذار باشد، چراکه برداشت‌های ناصحیح تاریخی درباره آن باعث رکود و انحطاط جامعه اسلامی شده‌اند و برخی ناآگاهانه تصور کردند که قضا و قدر الهی سرنوشت انسان‌ها را بدون دخالت خودشان رقم می‌زند؛ درحالی‌که قرآن نشان می‌دهد انسان نقشی عظیم و تعیین‌کننده در جهان و پیرامون خود ایفا می‌کند.
وی یادآور شد: از منظر قرآنی، انسان همان‌طور که تحت تأثیر جهان است، تأثیرات عمیقی هم بر جهان پیرامون خود برجای می‌گذارد و این دیدگاه گستره تأثیرگذاری انسان را تا حد زیادی وسیع‌تر از تصورات عامیانه مطرح می‌کند و به بیان دیگر، علم الهی شامل تمام مسیر‌هایی است که یک فرد ممکن است طی کند یا اقداماتی که ممکن است انجام دهد ضمن اینکه خداوند از پیش می‌داند که هر فرد با اختیار خود چه راهی را انتخاب خواهد کرد و به کجا خواهد رسید، بنابراین علم خداوند نقص‌پذیر نیست و همه چیز در نتیجه سلسله‌ای منتهی به اراده الهی تحقق پیدا می‌کند.
حجت الاسلام سعیدی روشن گفت: بر اساس تعالیم اسلامی و آموزه‌های قرآنی، علم الهی بر کل هستی و همه امور محیط است و دانستن خداوند به گذشته، حال و آینده محدود نمی‌شود، بلکه آگاهی او فراگیر، مطلق و ازلی است و آنچه خداوند می‌داند، بر اساس کل اسباب و علت‌ها و حتی اراده و اختیارات انسانی دیده و تنظیم شده است.
علم خداوند هیچ‌گاه محدود به جبرگرایی یا از بین بردن اختیار انسان نیست
وی اضافه کرد: علم خدا هیچ‌گاه محدود به جبرگرایی یا از بین بردن اختیار انسان نیست، بلکه شامل شناخت کامل از اعمال انسان با لحاظ تمام شرایط، انگیزه‌ها، انتخاب‌ها، و اراده فردی اوست.
استاد گروه قرآن پژوهی پژوهشکده علوم اسلامی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه عنوان کرد: این جهان بر اساس نظام سببی و مسببی شکل گرفته است و اراده انسان بخشی از این نظام است و اعمال ما نیز تحت تأثیر عوامل گوناگون از تجربه شخصی تا حکمتی الهی قرار می‌گیرد که با این وجود، چون انسان موجودی مختار است، اعمال او نه به اجبار خلق می‌شوند و نه کاملاً مستقل از اراده الهی.
سعیدی روشن اذعان کرد: قضا و قدر شامل دو بخش اساسی است: یکی قضا و قدر علمی، که نشان‌دهنده آگاهی کامل خداوند به سرنوشت همه موجودات است؛ و دیگری قضا و قدر عینی، که در عالم واقعیت و تحقق امور جلوه می‌کند و اعمال انسان نیز پدیده‌هایی‌اند که در این نظام سببی و مسببی جای گرفته‌اند؛ اموری ممکن‌الوجودند که با تصمیم و اختیار فرد شکل می‌گیرند، اما همچنان در چارچوب حکمت الهی قرار دارند.
وی ادامه داد: نقش اسباب، از جمله انسان، در جهان هستی به گونه‌ای است که هرگز رقیب فعالیت الهی نیست و این بدان معناست که همه نقش‌ها و تأثیراتی که موجودات در این عالم دارند، در طول (نه در عرض) با فاعلیت الهی مرتبط‌اند. در واقع، نقش هیچ مخلوقی مستقل از اراده و فعالیت خدا نیست.
استاد گروه قرآن پژوهی پژوهشکده علوم‌اسلامی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: خداوند حکیم، بر اساس نظام علّی و معلولی هر آفریده‌ای را با توجه به اقتضائات وجودش مدیریت می‌کند.
قضا و قدر الهی به معنای جبر مطلق نیست
حجت الاسلام سعیدی روشن بیان کرد: قضا و قدر الهی به معنای جبر مطلق نیست و انسان اختیار دارد که مسیر خود را انتخاب کند، اما هر مسیری که برگزیند در محدوده مشیت تکوینی خداوند قرار می‌گیرد و قرآن کریم هم به این موضوع اشاره دارد که انسان می‌تواند راه کفر یا راه هدایت را انتخاب کند که با این حال، اراده تشریعی خداوند همواره بر آن است که ما راه سعادت و کمال را بپیماییم.
وی گفت: قدر به معنای وجود راه‌های مختلف و بدیل‌پذیر در برابر انسان است و این‌گونه نیست که تنها یک راه پیش روی او باشد ضمن اینکه راز تعدد قضا و قدر در همین است؛ انسان همواره در انتخاب مسیر خود دارای اختیار است و آیات قرآن نیز این حقیقت را تأیید می‌کنند.
انتهای پیام
