امام حسین(ع) و وفای به عهد

حجت‌الاسلام علیرضا قبادی، جامعه‌شناس و کارشناس دین به مناسبت ایام ماه محرم یادداشت‌هایی با محور «استنادات قرآنی امام حسین(ع)» تهیه و منتشر می‌کند که مشروح یازدهمین قسمت را در ادامه می‌خوانیم.

از آیاتی که امام حسین(ع) در مسیر مکه به مدینه قرائت کردند، بخشی از آیه ۱۰ سوره فتح است که می‌فرماید: «فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَىٰ نَفْسِهِ؛ پس هر کس که بیعت (پیمان) بشکند، به زیان خود گسسته است».

چنانچه اسناد و منابع تاریخی از جمله منبع مورد استناد این پژوهش را ملاحظه فرمایید، یکی از موضوعات پر تکرار که از آغاز حرکت امام حسین(ع) از مدینه تا مکه و از آنجا تا عراق از سوی افراد متعدد مطرح می‌شد، پیمان شکنی یا عدم وفاداری اهل عراق به پیمان بود.

امام نیز در ملاقات‌ها و دیدارهای مختلف متناسب با میزان آگاهی و فهم افراد و وقایعی که در عراق رخ می‌داد ... در این باره سخن می‌گفتند. یکی از نمونه‌ها درباره موضوع مذکور در منزل «عذیب هجانات» اتفاق افتاد، هنگامی که «طرماح بن حکم» نرفتن امام به عراق و رفتن آن حضرت را به سمت کوه «اجا» دژ مستحکمی اطراف یمن پیشنهاد کرد که امام فرمودند: میان من و این قوم قراری است که نمی‌خواهم از آن تخلف کنم.

پرداختن به موضوع پیمان‌شکنی عراق و پاسخ‌های امام نیازمند بحث مستقلی است. در این گفتار میان آیه مورد استناد و موضوع پیمان شکنی تقارنی به وجود آمده است و از رو بیعت کوفیان مصداقی از بحث قرار گرفته است. امام در یکی از منازل نزدیک به عراق پس از ملاقات با لشکریان حر، در حالی که لشکریان حر امام را تعقیب می‌کردند، برای همراهان خود و لشکریان حر (اهل عراق) سخنرانی کردند.

مفاد و مضمون اصلی خطبه امام درباره ماهیت ستمگرانه حکومت یزید، پیامدهای ناگوار انفعال در مقابل این حکومت ستمگر و عواقب پیمان شکنی و عدم وفا به پیمان بود. سپس این بخش از آیه سوره فتح را قرائت کردند.

برای فهم عمیق‌تر موضوع، آیه مورد نظر در بافتار سوره فتح بررسی می‌شود. این آیه درباره «بیعت رضوان» نازل شده است، بیعتی که در سال ششم هجرت، میان پیامبر(ص) و یاران او صورت گرفت. مفاد بیعت رضوان مقاومت و استقامت در مقابل مشرکان بود.

آنچه امام در آن خطبه به آن استناد کردند بخشی از آیه ۱۰ سوره فتح است که ترجمه کامل آیه چنین است «به درستی کسانی که با تو بیعت می‌کنند، جز این نیست که با خدا بیعت می‌کنند؛ قدرت خدا بالاتر از همه قدرت‌هاست. پس کسی که پیمان می‌شکند فقط به زیان خود می‌شکند، و کسی که به پیمانی که با خدا بسته است وفا کند، خدا به زودی پاداشی بزرگ به او می‌دهد».

با توجه به کاربرد واژه «بیعت» (یبایعونک) در آیه مزبور توضیح کوتاهی درباره این واژه ارائه می‌شود. بیعت، از ماده «بیع» به معنای پیمان و پذیرش ریاست و حکومت کسی یا اعلام وفاداری و فرمانبرداری با اوست.

استناد امام حسین(ع) به آیه مزبور دلالت‌های زیر را دربردارد:

الف) با توجه به شأن نزول آیه که درباره بیعت رضوان است و معنای بخش نخست آیه، امام حسین(ع) بیعتی که با او صورت گرفته را نوعی بیعت با خداوند معرفی می‌کند.

ب) در گفتمان امام حسین(ع) قدرت خداوند بالاترین قدرت‌هاست.

ج) خسران پیمان شکنی دامن گیر پیمان شکنانان و بیعت شکنان می‌شود، استناد به این بخش آیه، نوعی پیش بینی حوادث خسارت بار در نافرمانی از بیعت با امام است همانگونه که شواهد تاریخی نیز به روشنی به خسارت بار بودن آن گواهی می‌دهد.

د) پایان آیه نیز به اجر و پاداش عظیم پای بندی به بیعت دلالت دارد که نوعی ترغیب و تشویق بیعت کنندگان به استقامت در این راه و تحصیل اجر عظیم و ماندگار است.