وضعیت بغداد در دوران آل‌بویه + فیلم

زیارت پرنور عاشورا از ناحیه مقدسه ربوبی صادر شده است؛ بنابراین زیارت عاشورا، حدیث قدسی است و نسبت به سایر زیارات امتیاز دارد. از دیدگاه شیعه، آیین اسلام دو رکن مهم و بنیادین دارد: یکی تولّی و دیگری تبّری؛ یکی محبت به پیامبر و اهل‌ بیت (علیهم السلام) و دیگری بغض و کینه دشمنان آن پاک‌سیرتان. ضرورت این دو اصل مهم، از دیدگاه عقل و همچنین از منظر نقل، آن‌چنان واضح و روشن است که با درنگی کوتاه در ساحت خرد و با مراجعه‌ای اندک به منابع اصیل اسلامی؛ آیات کریمه قرآن، روایات نبوی و سخنان اهل‌ بیت (علیهم السلام) جای هیچ تردیدی در آن باقی نمی‌ماند. 

از جمله منابع بسیار مهم که این دو اصل را از دیرباز به شیعیان آموخته، زیارت نورانیِ عاشوراست. در این زیارت در فقره‌های متعددی، به برائت از دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) تصریح شده است. 

در گفتار پیشین بیان شد، مرحوم شیخ طوسی در دوره دوم زندگی خود در بغداد، مدت 40 سال در این شهر اقامت داشت، پرسش مهم این است، آیا در این دوران زمینه تقیه برای او وجود داشته است به‌گونه‌ای که لازم باشد بخشی از عبارات زیارت عاشورا، مخصوصا عبارات پایانی را حذف کند؟

در این بخش ضرورت دارد به منابع مهم و معتبر تاریخی مراجعه کنیم؛ منابعی که از اوضاع بغداد در این دوره 40 ساله خبر می‌دهد. آل‌بویه از سال ۳۳۴ قمری بر بغداد مسلط شدند و در سال 447 این حکومت شیعی منقرض شد؛ یعنی آل‌بویه 113 سال بر بغداد حکومت کردند. آل‌بویه شیعه امامی اثنی عشری بودند. هنگامی‌که شیخ طوسی وارد این شهر شد حکومت آل‌بویه برپا بود. شهر بغداد پیش از ورود شیخ طوسی و در هنگام سکونت او در این شهر و نیز پس از هجرت او به نجف اشرف چه وضعیتی داشته است؟ لازم است این بحث را تبیین کنیم. ما پس از تتبع تاریخی به این نتیجه رسیدیم که در دوران حکومت 113 سالۀ آل‌بویه بر بغداد، بیش از 34 مورد بین اهل تسنن و شیعیان در بغداد درگیری‌های خونین رخ داده است. در این دوره به خصوص حنبلیان افراطی بغداد با شیعیان درگیر می‌شدند. 

هنگامی‌که نخستین امیر آل‌بویه، معزالدوله وارد بغداد شد اعلام کرد شیعیان بازارها را تعطیل کنند و در روز عاشورا به خیابان بیایند و مشغول عزاداری شوند. در این دوره در روزهای عاشورا و نیز عیدغدیر میان اهل تسنن و شیعیان درگیری‌های بسیاری رخ داده و طبیعتا شیخ طوسی هم با این اتفاقات مواجه بوده است.

در سال 408 در درگیری میان اهل تسنن و شیعیان کرخ، جمعی از دو طایفه کشته شدند؛ ابن جوزی در «المنتظم فی تاریخ الملکوک و الامم» این گزارش را آورده است. در تاریخ 416 عیاران اهل تسنن به خانه مرحوم سیدمرتضی حمله کردند و آن را آتش زدند؛ در سال 420 در هنگام نماز جمعه هم فتنه بزرگی رخ داد؛ این گزارش را ابن اثیر در «الکامل فی التاریخ» آورده است. در سال 421 در روز عاشورا اهل تسنن بر شیعیان حمله کردند؛ بازارها ویران شد و گروهی کشته شدند.

در سال 422 قمری نیز شخصی به نام «مذکور» از سوی خلیفه به فرماندهی سپاه برگزیده شد و پرچمی به او دادند. گروهی با سلاح در برابر او فریاد می‌زدند؛ برای برخی از صحابه دعا می‌کردند و می‌گفتند: «هذا یوم معاوی»؛ امروز روزی معاویه‌ای است. برخی با دیدن این صحنه معترض شده و درگیری خونینی رخ داد. 

در سال 443 که اهل تسنن به‌دنبال یک درگیری در بغداد، به حرم امامین کاظمین(ع) جسارت کردند و این حرم و گنبدهایش را به آتش کشیدند. این وضعیت بغداد در دوره آل بویه و 40 سال زندگی شیخ طوسی در این شهر بود. اکنون این سؤال مطرح است؛ با این وضعیت در بغداد، آیا ممکن بوده است زعیم شیعیان زیارت عاشورا را با آن لعن‌ها و عبارات پایانی نقل کند؟