گستره معنایی قرآن در خطبه حضرت زینب(س)
مجموعه دو جلدی امام حسین‌پژوهی با همفکری ۱۳ نویسنده در راستای معناشناسی زندگی امام حسین(ع) در چارچوب تمدنی جهان معاصر منتشر شده و مقاله سوم این مجموعه به گستره معنایی قرآن در خطبه حضرت زینب(س) پرداخته است.
حسین روحانی صدر، کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی و عضو گروه ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، در یادداشتی ضمن معرفی مجموعه دوجلدی امام حسین‌پژوهی، به تشریح مقاله سوم این مجموعه با عنوان «گستره معنایی قرآن در خطبه حضرت زینب(س)» پرداخت. متن این یادداشت در ادامه از نظرتان می‌گذرد؛
جامعه جهانی به زودی، دهه دوم قرن بیست و یکم میلادی را پشت سر می گذارد و جهان اسلام، در آستانه ورود به قرن پانزدهم شمسی است. قرن چهاردهم شمسی، نه تنها با جنگ‌های جهانی و منطقه‌ای، بلکه با شدت گرفتن تنهایی در همه جوامع بشری مواجه بوده است؛ به نحوی که اکنون، سالانه، هشتصد هزار نفر در سراسر جهان، دست به خودکشی می‌زنند و مرگ یک انسان، در هر چهل ثانیه، نماد پارادایم منفی دیگری است که نسل معاصر با آن مواجه است.
اگر معنی‌شناسی زندگی امام حسین(ع) و یاران ایشان را در چارچوب فهم پیشینیان منحصر کنیم، ظلم جدیدی را به ساحت آن روح پرفتوح روا داشته‌ایم، ولی ظلم بزرگتر به نسلی است که برای بیرون شدن از بن بست‌های زندگی معاصر، راه چاره و الگو‌های اخلاقی می‌جویند. حسین(ع) قبل از اینکه اسوه شهادت باشد اسوه زندگی است. شیرازه معنوی مجموعه دو جلدی امام حسین‌پژوهی با ۷۱۵ صفحه، در ۲۵ مقاله با هم فکری و همدلی ۱۳ نویسنده که دغدغه همگی‌شان معنی‌شناسی زندگی امام حسین(ع) و فاجعه کربلا در چارچوب تمدنی جهان معاصر بوده است.
این کتاب‌ها در طی طرح مسائل و پرسش‌هایی همچون زمینه و زمانه زندگی ما در عصر پیش‌رو، در ذیل چه پارادایم‌های تمدنی یا بی‌تمدنی قرار دارد؟ ذهن تاریخی ما، چه رویکرد‌ها و راهبرد‌هایی را برای مواجهه با این پارادایم‌ها در اختیار ما قرار می‌دهد؟ نقش چهره‌های حماسی تاریخ، هم، چون سرور شهیدان، در این رویکرد‌ها چیست؟ اگر زندگی سالار شهیدان، از حماسه‌های مهم هویت‌ساز شیعی است و اگر حادثه کربلا، داستانی است که در بسیاری از مناطق تاریخی تکرار شده است؛ شیعیان، در مواجهه با پارادایم‌های اشاره شده در تمدن قرن چهارده، چه پیامی برای خود و جهانیان، از حماسه حسینی استخراج می‌کنند؟ شیعه معاصر، چگونه می‌خواهد از فاجعه کربلا برای چیدن بساط جهادیسم داعشی و طالبان و وهابی استفاده کند؟ آیا زندگی امام حسین(ع) و یاران باوفای ایشان، برای نجات قرن پانزده شمسی، از دو پدیده اهریمنی تنهایی و تقابل، راه کاری دارد؟
در تاریخ نیم قرن گذشته ایران، رویکردی کاربردی به شهادت‌شناسی امام حسین(ع) اوج کم‌نظیری یافته است. با این همه، کلاف پیچیده رویکرد‌های مختلف کاربردی و نظری به عاشوراشناسی، شهادت‌شناسی و امام حسین‌شناسی گویی منتظر تلنگر دیگری بوده است که ضرورت مبرم نگاه‌های عمیق کارشناسانه برای پی‌ریزی معارف غیرافراط‌کارانه و غالی‌گرایانه و نیز اخلاق جنگ و صلح از منظر تشیع را برای ارباب فکر و نظم مسلم سازد.
هدف اصلی انتشار این کتاب این بوده که با فراهم‌آوردن مجموعه نظر‌های معاصر، فارسی‌زبانان علاقه‌مند به مکتب اهل بیت(ع)، به ویژه ارادتمندان آستان حسینی، به معنی‌شناسی آموزه‌های آن امام همام و یاران باوفایشان بپردازند؛ و یاد آن چهره‌های حماسه‌ساز و اخلاق بی‌نظیر تاریخ را، هم در حافظه جمعی و هم از طریق بسط آموزه‌های انسان‌ساز ایشان، زنده نگاه دارند.
مقاله سوم این مجموعه در خصوص گستره معنایی قرآن در خطبه حضرت زینب(س) است. یکی از فراز‌های مهیج و عبرت‌آموز و قابل تأمل ناشی از واقعه خونین کربلا خطبه توحیدی حضرت زینب(س) است. طبق بررسی، عبدالرسول هادیان شیرازی منطبق بر مجموعه مقاتل الحسین‌ها و استناد و آیات قرآن در منشور فکری منشعب از خطبه حضرت زینب(س) را به دو دسته تقسیم نموده و برخی دیگر بخشی از آیات الهی با سخنان این بانوی بزرگوار گره خورده است که شش مورد دانسته است. «ثُمَّ کَانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاءُوا السُّوأَى أَنْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَکَانُوا بِهَا یَسْتَهْزِئُونَ»(روم، آیه ۱۰).
ابتدا به جرح و تعدیل این آیه از دیدگاه تفسیری و صرفی و نحوی پرداخته و پیام آن را از سوی حضرت زینب به حاکمان ستمگر دارد که ریشه همه ظلم‌ها و بی‌اعتقادی‌ها به دور ماندن از زندگی آمیخته به اخلاق برمی‌گردد. اگر در جوامع انسانی و به خصوص در میان حاکمان، اخلاق رخت بربندد؛ بساط دین و دیانت و اعتقاد به خدا و مقدسات نیز برچیده می‌شود. سپس همین سیر را با آیه ۲۶ سوره آل عمران «قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ؛ بگو بارخدایا، تویی دارنده ملک. به هر که بخواهی ملک می‌دهی و از هر که بخواهی ملک می‌ستانی. هر کس را که بخواهی عزت می‌دهی و هر کس را بخواهی ذلت می‌دهی. همه نیکی‌ها به دست توست و تو بر هر کاری توانایی» دنبال نموده است.
حضرت زینب(س) در پاسخ به استناد این آیه قران از دو جهت به یزید پاسخ می‌دهد. جهت اول اینکه قدرت پوشالی تو را به توهم انداخته است که دارای عزت هستی، و این که عده‌ای به خاطر شرایط پیش آمده اسیرند، ذلیل و خوار هستند. جهت دوم به استناد آیه سوره فجر تنگ‌دستی و ثروت را برای آگاهی بشر از احوال و توانمندی‌های او قرار داده. زینب(س) این کشته‌ها را شهادت در راه خدا معرفی می‌کند و آیه ۱۶۹ سوره آل عمران را تلاوت می‌کند: «وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ؛ هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده‌اند، مرده مپندار؛ بلکه زنده‌اند که نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند».
در ماجرای عاشورا هدف این بود که آنچه ره‌آورد پیامبر اسلام(ص) بود، حفظ شود؛ از این‌رو امام حسین(ع) جان خود را بذل کرد تا این نادانی و گمراهی از مردم زدوده شود. زمانی که امام علی بن الحسین(ع) وارد شام شد، در حالی که امام حسین(ع) کشته شده بود، ابراهیم بن طلحه ین عبیدالله به استقبال وی آمد و پرسید چه کسی پیروز شد؟ حضرت در حالی که در محمل بود و سر خود را پوشانده بود، اگر می‌خواهی بدانی چه کسی پیروز شد، زمانی که وقت نماز شد، اذان و اقامه بگو. این سخن کنایه از این است که ببین در اذان و اقامه نام خدا به وحدانیت برده می‌شود و به رسالت پیامبر(ص) شهادت داده می‌شود. از این جا معلوم می‌شود که چه کسانی پیروز این میدان بوده‌اند؛ بنابراین آنچه زیباست رسیدن به هدف است، حتی اگر منجر به شهادت شود، و با وجود چنین آموزه‌ای شکست معنا پیدا نمی‌کند. همانگونه که برای دین ستیزان در هر صورت عذاب است.
شهادت برای پرورش‌یافتگان چنین مکتبی، سعادت و نجات را بدنبال دارد؛ از این رو حضرت زینب در هنگام حمد الهی در فراز‌های پایانی خطبه در مقام حمد الهی اظهار می‌کند: «حمد برای خدایی است که برای اول ما سعادت و مغفرت، و برای آخر ما شهادت و رحمت مقرر فرمود». حضرت زینب در بخشی از این خطبه، دو گروه حزب‌الله که راه نجابت را پیشه کرده؛ و حزب شیطانی را که آزاد شده جد همین حزب‌الله است؛ با هم مقایسه می‌کند که چگونه حزب‌الله مورد ستم جزب شیطان واقع شده است. شگفتا و بس شگفتا کشته شدن حزب الله نجیبان به دست حزب‌الله طلقاء است، پس از دست‌هایشان خون‌ها ما می‌چکد و دهان‌هایشان از گوشت ما می‌خورد و آن جسد‌های پاک و پاکیزه با یورش گرگ‌های درنده رو به روست و آثارشان را کفتار‌ها محو می‌کنند؛ و اگر ما را غنیمت گرفتی، به زودی در می‌یابی غرامت بوده است. نه غنیمت، آن روز که جز آنچه دست هایت از پیش فرستاده، نیابی؛ و پروردگارت، ستمگر بر بندگانش نیست و شکایت‌ها تنها به سوی خداست و تکیه گاه فقط بر اوست».
در این قسمت حضرت شاهد گفتارش را سخن خدا قرار می‌دهد که در آیه ۴۶ سوره فصلت می‌فرماید: «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَیْهَا وَمَا رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ؛ هر که کار شایسته‌ای کند، به سود خود اوست؛ و هر که بدی کند، به زیان خود اوست؛ و پروردگارت به بندگان ستمکار نیست». این آیه توجه می‌دهد که انسان، در برابر اعمال خویش دارای مسئولیت است و پی آمد‌های نیک و بد اعمالش به خودش بازمی گردد و خداوند مجازات و پاداش، عدالت دارد و از هر ستمی نسبت به بندگان خویش مبراست؛ بنابراین آیه مذکور از یک طرف اندیشه جبری بودن اعمال انسان را به شدت نفی می‌کند و از سوی دیگر دربردارنده معنای جامعی است که می‌تواند، پاسخگوی بسیاری از شبهاتی باشد که در مورد ناکامی‌ها و آسیب‌های اجتماعی پیش می‌آید که پاسخ همه آن‌ها در این آیه نهفته است؛ به این معنا که خداوند به هیچ کس ظلمی نمی‌کند و ناکامی و آسیب‌ها و ستم‌ها با بودن معاد قابل جبران است. آری، اگر قیامت و حساب و کتابی نبود، هیچ تفسیری عادلانه‌ای برای این نظام هستی ممکن نبود. در این خطبه نیز با همه ستم‌هایی که بر خاندان پیامبر(ص) پیش آمد، در برابر همین ستمگران به این آیه قران استناد شده که خداوند در جای عدل نشسته است و بهنگام نتیجه رفتار خود را خواهی دید.
خداوند در آیه ۵۰ سوره کهف می‌فرماید: «وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ کَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِی وَهُمْ لَکُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا؛ و هنگامى که به فرشتگان گفتیم: براى آدم سجده کنید. پس همه به جز ابلیس سجده کردند! که از جنّ بود و از فرمان پروردگارش سرپیچید. آیا او و نسل او را به جاى من سرپرستان خود مى‌گیرید؛ در حالى که آنان دشمن شمایند؟ چه بد جانشینانی برگزیده است».
این سخن برگرفته از این آیه ۷۵ سوره مریم است که می‌فرماید: «قُلْ مَنْ کَانَ فِی الضَّلَالَةِ فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمَنُ مَدًّا حَتَّى إِذَا رَأَوْا مَا یُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذَابَ وَإِمَّا السَّاعَةَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَکَانًا وَأَضْعَفُ جُنْدًا؛ بگو هر کس که در گمراهی است، باید خدای رحمان او را دوام دهد تا تا آنگاه که آنچه را به آنان وعده داده می‌شود: عذاب یا رستاخیز مرگ ببینند؛ آن وقت خواهند دانست چه کسی بدجایگاه‌تر و ناتوان سپاه‌تر است».
حال در اینجا نیز حضرت زینب(س) مثل اینکه می‌خواهد به یزید هشدار دهد که امروز به استناد آیه «قل اللهم مالک الملک...» خود را دارای عزت و قدرت می‌داند و خاندان پیامبر را پست و ضعیف می‌شمارد، باید بداند که روزی خواهد آمد که معلوم می‌شود پست‌ترین و ضعیف‌ترین افراد چه کسانی هستند؟ چون روز قیامت روزی است که همه حقایق روشن می‌شود. چیز پنهانی وجود ندارد. این سخن ریشه در این آیه ۳۲ سوره توبه دارد که خداوند می‌فرماید: «یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَیَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ؛ می‌خواهند که نور خدا را با دهان خود خاموش کنند، ولی خدا جز این نمی‌خواهد که نور خود را کامل کند، هر چند کافران ناخشنود باشند».
به اعتقاد آقای عبدالرسول هادیان، سیر عاشورا از لحظه شروع بعد از ظهر و همه اتفاق‌هایی که مرتبط با آن افتاده است، می‌تواند راهنمای خوبی برای ما در برنامه‌های زندگی باشد.
- دکتر محمد جعفر امیر محلاتی از دیپلمات‌های دهه اول انقلاب اسلامی و نماینده سابق ایران در سازمان ملل و استاد اسلام شناسی صلح پژوهی دانشگاه اوبرلین ایالت متحده با ۲ مقاله با عناوین: شهادت‌شناسی امام حسین در آیینه اخلاق جنگ و انتخاب احسن صلح؛ امام حسین فاخرترین موضوع دوستی در فرهنگ شیعی
- دکتر داوود فیرحی عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران با ۷ مقاله با عنوان‌های: عاشورا و بحران خلافت؛ آستانه سرنوشت؛ عاشورا و مفهوم اصلاح، بازگشت به بنیانگذاران؛ عاشورا، سنت و خلافت؛ امام علی و تحول حکمرانی در صدر اسلام؛ امام علی و سنت حکمرانی در صدر اسلام
- دکتر عبدالرسول هادیان شیرازی مدرس حوزه و دانشگاه در شیراز با ۲ مقاله با عنوان های: گستره معنایی قران در خطبه حضرت زینب(س)؛ اخلاق احرار در مکتب حسین بی علی
- دکتر جویا جهانبخش عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با ۱ مقاله با عنوان: بر سری خوانی میراث مأثور
- دکتر مرتضی رحیمی‌نژاد مدرس و محقق در دانشگاه و حوزه با ۲ مقاله با عنوان‌های: واکاوی تاریخی، فقهی کنش دوگانه امام حسین(ع) با معاویه بن ابوسفیان و یزید بن معاویه؛ جنگ، آخرین راهبرد امام حسین(ع)
- دکتر سیدعبدالحسین عمرانی مدرس ادبیات عرب با ۱ مقاله با عنوان: درآمدی بر رابطه رسانه سنتی موج اول با رسانه ارتباط جمعی مدرن در جهت انتقال و ترویج فرهنگ عاشورا و تبیین تاریخ مصور کربلا در عصر ارتباطات
- دکتر محمدهادی طلعتی مدرس و محقق در حوزه و دانشگاه با ۳ مقاله یا عنوان‌های: مباحث جدید و معاصر درباره جهاد و شهادت(۱) و(۲)؛ شهادت حسین بن علی و دیدگاه‌های اولیه شیعه درباره امامت
- دکتر محمد برکت مدرس در مقاطع مختلف حوزه علمیه و مدیر مدرسه ولیعصر شیراز با ۲ مقاله با عنوان های: شرح زندگانی روحی حسین بن علی؛ دو رساله از شیخ علی زاهدی گیلانی فومنی
- دکتر سعید رحیمیان با ۱ مقاله با عنوان: فراتحلیلی واقعه عاشورا
- دکتر محمدابراهیم انصاری لاری عضو هیئت علمی دانشگاه و استاندار سابق فارس و بوشهر با ۱ مقاله با عنوان: قصه نامکرر
- دکتر مریم مشکواتی با ۱ مقاله با عنوان: اصول حاکم بر ستم‌ناپذیری در آیات و فراز‌هایی از زیارت عاشورا
- دکتر محمدثقفی با ۱ مقاله با عنوان: کمیت اسدی، شاعر اهل بیت و مدافع تشیع
- دکتر مهدی ماحوزی با ۱ مقاله با عنوان: جوهر عدل، حسین بن علی
یادآور می‌شود، نکته قابل تأمل آنکه این مجموعه با حمایت مالی موقوفه بارورز که پیش از این درآمد‌های آن برای پاسداشت اباعبدالله الحسین(ع)، آن هم با برگزاری مراسم تعزیه و سوگواری، هزینه می‌شد و با مساعدت علمی مرکز پژوهشی مجد تنظیم شد و انتشارات نگاه معاصر آن را در سال‌های ۹۸ و ۹۹ منتشر کرد و سمیرا احمدی با خوانشی تحسین‌برانگیز آن را برای کاربران کم‌بینا و نابینا گویا‌سازی کرد.
