تأیید الگوی اقتصادی تعاون در اسلام نیازمند تحقیق بیشتر است

محمدجواد توکلی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به بحث درباره جایگاه تعاون در اقتصاد اسلامی پرداخت و گفت: موضوع تعاون، یکی از بحث‌های مهمی است که امروزه در نظام‌های اقتصادی، مطرح می‌شود و ناظر بر این است که در مقابل الگوی رایجی که در قالب الگوی رقابتی در نظام اقتصادی سرمایه‌داری مطرح است، بعضی‌ها الگوی بدیلی به نام الگوی تعاون را معرفی می‌کنند.

وجود مشکل تامین عدالت در الگوی رقابت کامل
عضو هیئت‌علمی موسسه امام خمینی(ره) افزود: تفاوت این دو هم مشخص است که الگوی رقابت کامل در نظام سرمایه‌داری، عمدتا مبتنی بر یک سیستم فردگرایی است و هرکدام از افراد یا بنگاه‌ها به دنبال حداکثر کردن سود خود و بر اساس تعبیری که آدام اسمیت، به عنوان دست نامرئی بازار معرفی می‌کند، منافع جامعه از حرص‌طلبی و یا حداکثر کردن سود این افراد حاصل می‌شود.
توکلی ادامه داد: در الگوی رقابت کامل، هرچند ادعا شده است عدالت و منافع همه به واسطه این‌که هر کسی به طور تخصصی به دنبال منافع خود می‌رود، تامین می‌شود، اما به واسطه مشکلاتی که در اقتصاد از آن با عنوان شکست بازار مطرح شد، عملا این اتفاق نمی‌افتد و به طور خاص، در سیستم، مشکل عدالت ایجاد می‌شود. به همین دلیل در نظام اقتصادی سوسیالیستی، اندیشه تعاون به طور خاص مطرح شد.

الگوی تعاونی؛ بدیل الگوی رقابت کامل
مدیرمسئول دوفصل‌نامه «معرفت اقتصاد اسلامی» عنوان کرد: هرچند اختلاف است که آیا می‌توان گفت این اندیشه، سوسیالیستی است یا نه، اما با چارچوب سوسیالیستی سازگار است و به جای این‌که مالکیت یک بنگاه، شرکت یا واحد اقتصادی در اختیار یک نفر یا تعداد محدودی باشد، این مالکیت گسترش داده می‌شود و به خصوص یکی از اندیشه‌ها، این بود که کارگران یک کارخانه صاحب سهم در سود کارخانه باشند. این‌جا بحث تعاون، با انواع و اقسام تعاونی به عنوان یک الگوی بدیل برای الگوی رقابت کامل مطرح شد و نمونه‌های موفقی از نوعی تعاونی در اسپانیا به وجود آمد.
وی ادامه داد: موضوع تعاونی در اقتصاد اسلامی هم مطرح است و در این‌جا، این پرسش اساسی وجود دارد که آیا اسلام این سبک اقتصادی را ترویج می‌کند و مثلا به دنبال این است که ما به جای این‌که مالکیت‌های تک واحدی  یا محدود برای بنگاه‌ها داشته باشیم، به این سمت برویم که عده‌ای به صورت شراکتی این امر را انجام دهند. اگر ما تحلیلی از احکام اقتصادی اسلام داشته باشیم، به نظر می‌رسد که در برخی موارد تمایلاتی به سمت این الگو وجود داشته باشد.

تمایل اسلام به مشارکت در کار و سرمایه
عضو هیئت‌علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) خاطرنشان کرد: مثلا ما الگوهایی همانند مشارکت که عام است، مضاربه در بخش بازرگانی و مزارعه و مساقات در کشاورزی و باغبانی را داریم و با این سبک‌هایی که در مقابل تامین مالی ربوی مطرح شده است، به نظر می‌رسد اسلام تمایل دارد که مشارکت در کار و سرمایه اتفاق بیفتد و افراد در کنار هم کار کنند، اما این‌که بگوئیم اسلام الگوی اقتصادی تعاونی را می‌پذیرد باید درباره استناداتش به تحقیق و بررسی پرداخت.
وی افزود: دلیل این سخن این است که برخی برای تائید پذیرش الگوی اقتصادی تعاونی از جانب اسلام به آیه «وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ؛ و در نیکوکارى و پرهیزگارى با یکدیگر همکارى کنید و در گناه و تعدى دستیار همدیگر نشوید و از خدا پروا کنید که خدا سخت ‏کیفر است» (المائده/2) اشاره می‌کنند. اما این اشکال از جانب برخی وارد شده که شاید این بحث تعاون که در قرآن مطرح شده است، بیشر ناظر بر تعاون در خیرات و تعاون در بخش سوم اقتصاد که بخش غیرانتفاعی است، باشد و اگر بخواهیم از فقرا دستگیری کنیم، در آن‌جا موضوع تعاون مطرح است و در بخش تولید، موضوع تعاون به صورت صریح مطرح نشده است.

توانایی تعاون برای تحقق مشارکت و عدالت
مدیرمسئول دوفصل‌نامه «معرفت اقتصاد اسلامی» تصریح کرد: اما از این جهت می‌توان گفت که تعاون می‌تواند مورد پذیرش در اقتصاد اسلامی باشد که این توانایی را دارد که برخی از اهداف نظام اسلامی همانند مشارکت و عدالت را تامین کند. اگر از این زاویه بخواهیم بحث تعاون را مورد بررسی قرار دهیم، باید این سوال را مطرح کنیم که آیا تعاون می‌تواند در تحقق یک الگوی مشارکتی کارا و تحقق عدالت موفق باشد؟
عضو هیئت‌علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پایان اظهار کرد: در برخی  از تحقیقاتی که در این زمینه انجام شده و اخیرا بنده مطالعه کردم، تردیدهایی نسبت به این مسئله مطرح کرده بودند. به طور خاص یکی از مطالعاتی که در زمینه مقایسه خصوصی‌سازی بین شرکت‌هایی که به بخش خصوصی و شرکت‌هایی که به بخش تعاونی واگذار کرده بودیم، صورت گرفته بود نشان می‌داد که شرکت‌های تعاونی، وضعیت بهتری از شرکت‌های خصوصی نداشته‌اند.