هنوز تعریف روشنی از تعاونی ارائه نداده‌ایم/ نگاه منفی فقه به فعالیت مشارکتی
گروه اقتصاد: توکلی با ذکر این نکته که نبود آمار واقعی از سهم تعاونی در اقتصاد کشور ناشی از این است که هنوز تعریف مشخصی از اقتصاد تعاونی در کشور وجود ندارد، اظهار کرد: در فقه اسلامی، نوعی از نهی نسبت به فعالیت اقتصادی شراکتی وجود دارد.
محمدجواد توکلی، عضو هیئت‌علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، درباره دلایل ناکامی بخش تعاون در اقتصاد کشور اظهار کرد: اینکه چرا علی‌رغم هدف‌گذاری ما نسبت به سهم 25 درصدی تعاون در اقتصاد، اکنون حدود 6 درصد محقق شده، شاید پاسخش این باشد که بخش تعاون آنقدر که باید و شاید کارا نباشد. اگر یک نگاه مبنایی داشته باشیم شاید بتوان گفت که افراد، میل به فعالیت در سیستم تعاونی ندارند، به طوری‌که اگر فردی که مالک یک بنگاه تولیدی است و برای واحد خود دلسوزی می‌کند، در تعاونی، این دلسوزی وجود نداشته و انگیزه‌ها کاهش پیدا می‌کند.
هنوز اقتصاد تعاونی را تجربه نکرده‌ایم
عضو هیئت‌علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ادامه داد: البته نمی‌توان این را به طور قطعی گفت و لازم است که به صورت تجربی بررسی شود که آیا در شرکت‌های تعاونی، مشترک شدن مالکیت باعث کاهش انگیزه می‌شود یا خیر؟ به نظرم در کشور ما هنگامی که کارها و فعالیت‌های اقتصادی به صورت مشارکتی در می‌آید، انگیزه‌ها کمتر می‌شود و ما در این زمینه کمتر موفقیم و این مسئله را می‌توان یکی از دلایل ضعف اقتصاد تعاونی در کشور دانست.
به گفته توکلی، برخی چنین ادعا می‌کنند که مشکل اقتصاد تعاونی ناشی از این است که ما از فعالیت‌های گروهی گریزانیم و بیشتر فردگرا هستیم و گاهی شاهد می‌آورند که ما در ورزش‌های فردی خیلی موفق نیستیم، اما اخیراً که مشاهده می‌کنیم تیم‌های ورزشی ما موفق بوده‌اند، آن انگاره‌ها بی‌اعتبار شدهاند و اینگونه نیست که ما فردگرا بوده و نتوانیم در کارهای جمعی خیلی موفق بشیم. شاید مشکل ناموفق ماندن اقتصاد تعاونی در کشور از اینجا ناشی شود که هنوز این شیوه اقتصادی را خیلی تجربه نکرده‌ایم.
وجود مشکل انگیزشی برای فعالیت اقتصادی مشارکتی
وی در ادامه به مشکلی انگیزشی در میان مردم برای گریز از اقتصاد تعاونی اشاره کرد و گفت: وقتی به مردم می‌گوئیم چرا کار مشارکتی انجام نمی‌دهید، به یک ضرب‌المثل اشاره می‌کنند و می‌گویند اگر شریک خوب بود، خدا هم شریک می‌گرفت. گفتن چنین ضرب‌المثل‌هایی ترویج این انگاره است که ضعف اقتصاد تعاونی، ناشی از خصلت مردم است که می‌خواهند خودشان بر کارها مسلط بوده و خوداستقلالی داشته باشند و میلی به فعالیت اقتصادی مشارکتی در آن‌ها وجود نداشته باشد.
اقتصاد تعاونی دارای مشکلات مبنایی است
مدیر مسئول دوفصلنامه «معرفت اقتصاد اسلامی» تاکید کرد: به نظرم، ما پیش از اینکه بخواهیم از ظرفیت بخش تعاون در اقتصاد خود استفاده کنیم، ابتدا باید مشکلات مبنایی آن، یعنی مشکلات موجود درباره کارایی اقتصاد تعاونی را حل کنیم. ممکن است که فعالیت اقتصادی تعاونی در حوزه‌ای همانند تعاونی توزیعی، خیلی خوب باشد، اما در تعاونی تولید خیلی موفق نباشد یا سبکی از تعاونی تولید، مناسب بوده و سبکی دیگر کارایی نداشته نباشد. بنابراین باید وارد جزئیات کار شده و حوزه‌های مناسب و کارا را شناسایی و سپس اقدام به سیاست‌گذاری کنیم.
آسیب‌شناسی اقتصاد تعاونی نیازمند هدف‌گذاری کمی است
توکلی اضافه کرد: در اینجاست که باید الگوهای موفق را بررسی و هدف‌گذاری کمّی کنیم. بدون یک هدف‌گذاری کمّی نمی‌توانیم اقتصاد تعاونی را آسیب‌شناسی کنیم. باید حوزه‌هایی که برای انجام فعالیت تعاونی مناسب است و تعاون در آن‌جا بهترین کارکرد را دارد را شناسایی و سازماندهی کرده و مشخص کنیم چگونه می‌شود شرایط نهادی را برای توسعه این بخش ایجاد کرد. این‌ها اقداماتی است که مطالعات حوزوی و دانشگاهی را می‌طلبد.
هنوز تعریف روشنی از اقتصاد تعاونی ارائه نداده‌ایم
توکلی با ذکر این نکته که ما باید با بصیرت کافی وارد برنامه‌ریزی برای بخش تعاون شویم، اظهار کرد: اکنون زمینه‌هایی برای بحث درباره اقتصاد تعاونی به وجود آمده و برخی از محققان اقتصاد اسلامی هم وارد این حوزه شدهاند ولی هنوز نیاز به کار بیشتر وجود دارد. شاید مشکلی که درباره عدد و رقم دادن درباره سهم کنونی تعاون در اقتصاد کشور وجود دارد، این است که ما هنوز تعریف مشخصی از تعاون ارائه نکرده‌ایم و هنوز مشخص نیست که آیا به فرض مثال اگر یک مغازه‌دار، یک شریک هم داشت فعالیت اقتصادی وی را می‌توان تعاونی نامید؟.
وی افزود: هنوز مشخص نیست که آیا فعالیت تعاونی وابسته به تعداد است یا مشخصات دیگری برای آن وجود دارد؟. مثلا شرکت‌هایی برای سرویس مدارس به اسم تعاونی تشکیل شدهاند که برخی تاکسی‌داران در کنار این‌ها کار می‌کنند اما اگر دقت کنیم، در همین الگو در واقع شرکت تعاونی از این‌ها سهم می‌گیرد. سوال جدی این است که آیا این فعالیت اقتصادی، تعاونی است یا اینکه تعاونی جایی است که عده‌ای با هم به صورت شراکتی کار می‌کنند و منافع حاصل از این فعالیت اقتصادی بینشان تقسیم می‌شود.
نگاه منفی فقه اسلامی به فعالیت اقتصادی مشارکتی
عضو هیئت‌علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پایان عنوان کرد: البته باید به این نکته هم اشاره کرد که در بحث شراکت در فعالیت‌های اقتصادی، در جاهایی احساس می‌شود که فقه اسلامی، کار کردن شراکتی را نفی کرده است. در بحث فعالیت اقتصادی شراکتی، همانند نوعی از فعالیت شراکتی به نام «ابدال» که چند نفر، همانند فعالیت در یک سلمانی با هم کار می‌کنند و عواید کار را تقسیم کنند نوعی از نهی وجود دارد که شاید به خاطر مناقشه‌ها و دعواهایی است که ممکن است در اینجا پیش بیاید و افراد با هم اختلاف پیدا کنند.
