ماجرای تالیف ناتمام تفسیر بی‌نظیر «پیامبر اعظم(ص)» طی چهل سال
گروه اندیشه: آیت‌الله سید‌محمد برهانی، مولف تفسیر پیامبر اعظم(ص)، بخش اعظمی از عمر خود را صرف نگارش تفسیری روایی کرده که در آن تنها به احادیث نبوی(ص) از طریق امامان معصوم(ع) استناد کند.
آیت‌الله سید‌محمد برهانی، از نوادگان علامه سیدهاشم بحرانی و صاحب تفسیر روایی بی‌نظیری در عالم تشیع با عنوان پیامبر اعظم(ص) است. این تفسیر هنوز منتشر نشده است، اما فرزند این مفسر گران‌قدر از محتوا و روش این اثر می‌گوید. آیت‌الله سید‌محمدمهدی برهانی شب بیست و یکم بهمن که از قضا سالگرد وفات پدر نیز بود، در خانه شخصی‌اش در محله نارمک میزبان خبرنگار ایکنا بود و به شرح زندگی و آثار پدر، به خصوص تفسیر بی‌نظیر ایشان با عنوان «تفسیر پیامبر اعظم(ص)» پرداخت؛ تفسیری که 15 سال پس از رحلت آیت‌الله سید‌محمد برهانی هنوز مجال انتشار نیافته است.
ایکنا: لطفا در ابتدا مختصری از زندگی پدر بزرگوارتان آیت‌الله سید‌محمد برهانی بفرمایید!
مرحوم پدر در زمان مرحوم آیت‌الله بروجردی(ره) و در حدود سال 34 شمسی به عنوان تبلیغ به آبادان رفتند. در آن شهر وضعیت اجتماعی بسیار بد و غیر قابل کنترلی بود. تقریبا افراد زیادی از همه جای ایران به آبادان آمده بودند، این افراد که در شهر خودشان به لحاظ کاری موفق نبودند، به خاطر شرکت نفت به این شهر آمده بودند، اما به خاطر اینکه همه نتوانسته بودند شاغل شوند، فقر و فساد شدیدی در این شهر ایجاد شده بود.
ایشان پس از بازگشت از آبادان گزارشی را به آیت‌الله بروجردی از وضعیت دینی، اخلاقی و اقتصادی مردم دادند. مرحوم بروجردی (ره) فرمودند بهترین فردی که می‌تواند در آن شهر کار کند، شما هستید و تکلیف شرعی شما فعالیت در آنجاست. بنابراین دورانی که مصادف با جوانی و پیشرفت ایشان بود صرف فعالیت اجتماعی در آبادان شد.
ایکنا: گویا ایشان سابقه تحصیل در نجف داشته‌اند؟
بله، مرحوم پدر وقتی از نجف در 20 سالگی برگشتند، مجتهد بوده و تدریس می‌کردند. ایشان از ده سالگی به نجف رفته و زمینه پیشرفت را طی کرده بودند. مرحوم پدر در درس آقایان ابوالحسن اصفهانی، خویی و حکیم شرکت می‌کردند و من بارها از ایشان شنیدم که وقتی به ایران آمدم نیازی به درس نداشتند، ولی از روی احترام در درس‌های آقای بروجردی (ره) و حضرت امام (ره) شرکت می‌کردند.
ایکنا: مرحوم برهانی در آبادان فعالیت علمی نیز داشتند؟
حضور در آبادان یکی از موانع فعالیت علمی ایشان بود. این سال‌ها بسیار سخت بود. جایی که ایشان برای ساخت مسجد انتخاب کردند، بسیار عجیب بود و در واقع مرکز فساد در آبادان حساب می‌شد. خانه‌هایی اجاره شده در آن منطقه مرکز انواع فعالیت‌های نامشروع شده بود. در افتادن با شرورترین افراد آن زمان آبادان که به هیچ قانونی احترام نمی‌گذاشتند واقعا کار مشکلی بود.
ایکنا: چرا ایشان آن منطقه را برای ساخت مسجد انتخاب کردند؟
تعبیر ایشان این بود که چراغ را باید در جایی روشن کرد که تاریک است. ایشان نام مسجدی که در این محل تاسیس کردند را امام صادق(ع) گذاشتند. همچنین پدر در آبادان مدرسه دینی به وجود آوردند به نام مدرسه جعفریه که در کنار آموزش‌های مرسوم، به تعلیم معارف دینی می‌پرداخت. از آنجا که مبنای ایشان این بود که از بچگی روی افراد کار کنند، یک دبستان و دبیرستان هم تاسیس شد. مرحوم پدر با کمک‌های مردمی خانه‌های فساد را خریدند، هر چند صاحب خانه‌ها هم راضی بودند، اما بیرون راندن مستاجرها بسیار دشوار بود. این اوباش مداوم ایشان را تهدید می‌کردند، اما ایشان شجاعتی ذاتی داشتند و مقابل همه این‌ها ایستادند.
شجاعت ایشان به این جهت بود که خودساخته بودند. پدر ایشان قبل از تولدشان از دنیا رفته بود و ایشان تنها فرزند خانواده بودند. مادر ایشان نیز حدود شش ماه بعد از دنیا رفت و سرپرستی ایشان را دایی و مادربزرگ‌شان به عهده گرفت. مادربزرگ ایشان نوه علامه بحرانی بود و ایشان همواره به بزرگی از مادر بزرگشان یاد می‌کردند. ایشان تا نه یا ده سالگی در قریه مهر که جز استان فارس است، زندگی می‌کردند و در ده سالگی برای تحصیل عازم نجف شدند.
ایکنا: ارزیابی شما از دستاوردهای پدر در مدت حیاتشان در آبادان چیست؟
اقامت مرحوم پدر باعث یک گسست علمی در زندگی ایشان شده و کارهای علمی ایشان متوقف گردید، اما دستاوردهای اجتماعی بسیاری داشت. ایشان هم به صورت فیزیکی به مبارزه با وضعیت موجود پرداختند و هم به تربیت جوانان مشغول شدند. در اواخر دورانی که ایشان در آبادان بودند نسلی از جوانان تربیت دینی یافته بودند که در انقلاب اسلامی موثر بودند.
ایکنا: ایشان چه سالی به تهران مهاجرت کردند؟
ایشان تا سال 52 در آبادان بودند، اما پس از بیماری قلبی که پیدا کردند و توصیه پزشک به تهران آمدند و در بدو ورود به تهران در امیریه ساکن شدند و پس از آن به نارمک رفته و تا آخر عمرشان در آنجا بودند و در 21 بهمن سال 1378 از دنیا رفتند.
ایشان در تهران نیز از محبوبیت مردمی برخوردار بودند. مرحوم پدر از جهت معنوی اهل تهجد و عبادت بودند وهیچگاه نماز شب‌شان ترک نمی‌شد همچنین بسیار خانواده دوست بودند. ایشان تا آخر عمرشان مطالعه روزانه قرآن و نمازهای مستحب را ترک نکردند.
ایکنا: تفسیر پیامبر اعظم(ص) چگونه تدوین شد؟
مرحوم پدر در زمان اقامت‌شان در تهران درس خارج فقه داشتند و در این خلال کتاب تفسیر پیامبر اعظم(ص) را نوشتند. از میان شاگردانشان آقای عزیزی که بسیار مورد علاقه پدر بودند، به دنبال نشر آثار بودند و مجموعه تفسیر به ایشان داده شد تا ایشان آن را منتشر کنند، اما این کار طول کشید و باعث شد که یک بار آیت‌الله معرفت ما را بخواهند و به ما تذکر دهند. ایشان فرمودند که ما با این کتاب نزد سایر مذاهب اسلامی خیلی پز داده‌ایم و من خیلی منتظرم که این کتاب بیرون بیاید.
آیت‌الله معرفت می‌گفت که یک بار در خلال همایشی در سیستان و بلوچستان به علمای اهل سنت گفتم که معروف‌ترین اثری که شما در زمینه تفسیر روایی دارید، متعلق به سیوطی است که برای تفسیر در مجموع از پیامبر 200 روایت ذکر کرده است که همه احادیث هم معتبر نیست، اما من دوستی دارم که با استفاده از 4000 حدیث پیامبر(ص) که از ائمه نقل شده، به تفسیر قرآن پرداخته است.
شیوه تالیف این اثر موضوعی است یا ترتیبی؟
این تفسیر ترتیبی است، اما ما در خصوص همه آیات روایت نداریم. ایشان در مقدمه تفسیر در خصوص رجال و مباحث کلی تفسیری مطالبی را مطرح می‌کنند. ایشان در بحث رجالی به بررسی اصحاب پرداخته و شئون خاص هر یک را بیان کرده‌اند در احادیث نیز ایشان تنها به کتب اربعه اکتفا نکرده و از دیگر کتب حدیثی شیعه نیز استفاده کرده‌اند.
ایکنا: ایده و انگیزه این تفسیر چگونه شکل گرفت؟
ایده اصلی این کار از سوی آیت‌الله سبحانی بود که در جلسه‌ای به ابوی گفته بودند که ایراد اصلی اهل سنت به شیعیان استفاده نکردن از روایات پیامبر است، در حالی که اهل سنت تنها به پیامبر استناد می‌کنند و این بسیار خوب خواهد بود که احادیث پیامبر که از طریق امامان نقل شده است، جمع آوری شود. این کار چهل سال طول کشید و دلیل اصلی آن نیز نبود تکنولوژی در آن روزگار و نیز مسئولیت‌های اجتماعی ایشان بود. ایشان ابتدا در پی آن بودند که روایات پیامبر را که از طریق ائمه نقل شده، پیرامون موضوعات مختلف جمع آوری کنند، اما به خاطر گستردگی کار این پروژه تنها محدود به قرآن شد.
این برای من همیشه سوال بود که ائمه معصومین(ع) چرا احادیث را به رسول‌الله(ص) منتسب می‌کردند، بعدها دیدم که همین نقطه نظر برای ائمه (ع) هم وجود داشته است که اگر اهل سنت ایشان را به عنوان شارع قبول ندارند، وثوق ایشان در نقل حدیث به رسمیت می‌شناسند، از این رو احادیث پیامبر را نقل می‌کردند. این اعتقاد شیعه است که ائمه خودشان شارع هستند و فرمایش‌‍شان فرمایش خداست و حجت است.
در حدود سال 60 مرحوم پدر ناراحتی قلبی شدیدی پیدار کردند و دو هفته‌ای بستری بودند. ما برخی اوقات بسیار نگران سلامتی ایشان می‌شدیم و مدام در خصوص سلامتی ایشان سخت‌گیری می‌کردیم که ایشان می‌فرمودند، نگران نباشید، من تا تفسیر را تمام نکنم نمی‌میریم و مدتی کوتاه پس از اتمام تفسیر هم فوت کردند.
ایکنا: انتشار تفسیر پیامبر اعظم(ص) چه زمانی میسر می‌شود؟
فیش‌ها و یادداشت‌های پدرم موجود و کامل است. اکنون مراحل تصحیح و تدوین این تفسیر به همراه اصلاح و تدقیق ارجاعات آن توسط آقای عزیزی در دست انجام است. دست‌نوشته‌ها کامل و بی‌نقص است و نیازی به تحقیق بیشتر ندارد. تنها تدوین و نگارش تفسیر و تصحیح ارجاعات لازم است که توسط آقای عزیزی در حال انجام است. البته مدتی است که آقای عزیزی جهت ماموریت به خارج از کشور اعزام شده‌اند و خبری از ایشان نداریم و متاسفانه دسترسی به ایشان و حتی همکاران ایشان نداریم که از روند نگارش اثر آگاه شویم. اما طی آخرین اطلاعاتی که از فعالیت ایشان داریم، نود درصد کار آماده شده است.
متشکر از معرفی علمای گمنام تهران با سلام این تفسیر با این مفاهیم والا چرا تاکنون منتشر نشده است؟ 
