۱۰۰ سال فعالیت رسمی نقاره‌خانه بر بام ملکوت هشتم + عکس

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، در روزگاران پیشین، استفاده از شیپور و نقاره در دربار شاهان معمول بود و هر بامداد و شبانگاه، در کاخ‎ها و قصرها و محل‎های اقامت حاکمان و امیران در شهرها و بیابان‎ها نقاره می‎زدند و مردم را احضار و یا مرخص می‎کردند و طبل نواختن و شیپور زدن، نشان حاکمیت و اقتدار شاهان به شمار می‎رفته‌ است.

در ایران، نواختن طبل و نقاره، تا زمان قاجاریه ادامه داشت و حاکمان هم در مراکز استان‎ها به هنگام معینی از آن استفاده می‎کردند و در مناطق شرقی کشور حتی تا اوایل قرن حاضر نیز معمول بود.

مراسم نقاره‌نوازی که اکنون در مشهد برگزار می‌شود، آئینی پسندیده و به یادماندنی و نمادی مورد احترام است که معرّف اعتبار، عظمت و شکوه حرم امام رضا(ع) و یادگار آئین‌های گذشته است که قرن‌ها قبل از رواج در اماکن متبرکه رضوی، در ایران و دیگر کشورها متداول بوده است.

نقاره‌خانه به دوره قبل اسلام برمی‌گردد با توجه به منابع مختلف این هنر به دوره اسکندر می‌رسد؛ آن زمان هم در سه زمان طلوع، غروب و زوال آفتاب، آن را می‌نواختند اما نقاره از اول کاربرد مذهبی نداشت و با گذر زمان تبدیل به یک مفهوم مذهبی شد.

آرش قراگزلو، پیشکسوت موسیقی و استاد معماری، در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به تاریخچه و مفهوم اصلی نقاره، اظهار کرد: نقاره بر وزن فعاله بوده و از نقر می‌آید، نقر به زبان عربی به معنی کوبیدن است و منقار نیز از همین کلمه می‌آید.

قراگزلو با اشاره به اینکه دارکوب و پرندگان نیز با منقار نوک می‌زنند، کوبیدن منقار را بر وزن افعال دانست و ادامه داد: نقاره یعنی چیزی که بر آن می‌کوبند و جزو سازهای پوستی به شمار می‌رود.

وی با اشاره به اینکه نقاره جزو سازهای کوبه‌ای است، عنوان کرد: کوبیدن و نواختن بر روی چیزی را نقاره می‌گویند اما این نواختن در دوره‌های مختلف شکل‌های گوناگون داشته است.

اجزای نقاره

این پیشکسوت موسیقی نقاره را متشکل از دو قسمت دانست و ادامه داد: یک قسمت پوست و یک قسمت کاردک است، پوست معمولا از پوست گاو و گوسفند است که برای طبل و دهل به کار می‌رود.

وی با اشاره به اینکه نقاره‌زن‌ها بر روی پایه می‌نشینند و بعد با دست چپ و راست نقاره می‌نوازنند، عنوان کرد: نقاره‎زن‌ها از ابزارآلات مختلفی همچون دهل استفاده می‌کنند زیرا دهل پوست یک طرفه دارد که از دو طرف می‌نوازند و با دست چپ کاردک و کوبه را محکم می‌زنند.

قراگزلو با بیان اینکه کرنا یکی دیگر از ابزارآلات نواختن نقاره است، بیان کرد: در واقع کرنا ساز بزرگی که در جنگ ها می‌نواختند، مثل سورنا منافذ ندارد و فقط با نفخ با قدرت نواخته شده و به صدا در می‌آید.

وی با بیان اینکه نقاره‌خانه در برخی از سفرنامه‌ها و کتاب‌های تاریخی مثل مقامات حریری مطالب یا تصاویری از کرنا و نقاره را در معرض نمایش قرار دادند، ادامه داد: نقاره‌زنی در جنگ کاربرد داشته و نقاره‌زن‌ها جلوتر از صفوف ارتش حرکت می‌کردند.

این استاد موسیقی کاربرد نقاره‌زنی را آئینی دانست و بیان کرد: برخی بر این باورند که نقاره‌زنی از آخر دوره تیموریان(باقریان) مذهبی شده است، برخی نیز معتقدند که در دوره سلطان حسین، آخرین سلطان دوره تیموریان شکل مذهبی به خود گرفت.

50 درصد بناهای رضوی متعلق به دوران تیموریان

وی با اشاره به اینکه عمر مذهبی شدن نقاره خانه به 500 سال می‌رسد، ادامه داد: بعد از زیارت سلطان حسین، نقل است که نقاره‌خانه آن دیده نمی‌شد، او نقاره‌چی‌های خودش را در حرم گذاشت تا در نقاره‌خانه به نواختن مشغول شوند.

قراگزلو با بیان اینکه نقاره‌خانه با مذهبی‌شدن شکل مفهومی به خود گرفت، اظهار کرد: تنها عیب آن نداشتن کاربرد اعلام ساعت بود که بعدها کاربرد دیگری پیدا کرد.

وی با اشاره به اینکه غیر از آستان قدس در کشور ما نقاره‌خانه‌های زیادی وجود دارد، عنوان کرد: در معماری در مکان‌هایی که گچ سر در می‌ساختند نقاره‌خانه هم ساخته می‌شد، مثلا میدان مسجد در تهران یا امامزاده آستانه اشرفیه در شمال و نیز نقاره‌خانه شاه‌چراغ در شیراز از این دسته به شمار می‌روند.

100 سال فعالیت رسمی نقاره‌خانه بر بام حرم

این پیشکسوت موسیقی فعالیت نقاره‌خانه حرم به طور رسمی را 100 سال دانست و با بیان اینکه از دوره رضاخان و قاجاریه بوده است، افزود: نقاره‌خانه در دوره شاه عباس کبیر در صحن انقلاب امروزی ساخته شد، در دوره قاجاریه بازسازی آن صورت گرفت و اکنون در صحن عتیق در سر در شرقی قرار دارد.

وی با تأکید بر اینکه در آن دوران 30 نفر می‌نواختند، بعد 24 نفر، بعدها 15 الی 20 نفر شروع به نواختن کردند، ادامه داد: طبق تحقیقات و پژوهش های انجام شده، آمده است که در دوره محمدرضا شاه، هرنقاره‌زنی که فوت می‌کرد به جای آن پسرش یا فردی وابسته به آن می‌نواخت، اما اکنون 8 تا 10 نفر بیشتر به این امر مشغول نیستند.

قراگزلو با بیان اینکه اکنون زمان های نواختن دو نوبت است که قبل طلوع و بعد غروب آفتاب می‌نوازند، عنوان کرد: در دو بازه محرم و صفر مطلقا نمی‌نوازند و این در حالی است که در روزهای جشن یک نوبت دیگر اضافه شده که آن یک ساعت پس از طلوع آفتاب است.

وی با اشاره به اینکه 11 ذی القعده، در ماه ذی الحجه و ولادت حضرت معصومه(س) هم نقاره‌زنان می‌نوازند، گفت: اکنون نوازندگان آستان قدس دو گروهند، گروهی سرنا و گروهی نقاره می‌نوازند که یک سرکرده دارند، وی به سرچاشنی زن معروف است و نقاره کوچک را می‌نوازد که به گروه عمله‌جات شکوهی مشهورند.

هر سال هزاران آدم به عشق شنیدن صدای نواهای نقاره‌خانه به حرم مطهر رضوی، آن هم صحن کهنه و یا به اعتباری صحن انقلاب می‌آیند، جایی که کبوترها بر بام نقاره‌خانه پرسه می‌زنند. شنیدن صدای خوش نقاره زنان و موسیقی دل انگیز نقاره‌خانه قبل اذان یکی از بهترین و شاخص‌رین ملودی های روزگار است که علاوه بر زمان و مکان بر جسم و روح افراد نقش می‌بندد.

خلاصه اینکه نقاره خانه در ایران و در آستان قدس از سابقه ای چند صد ساله برخوردار است و اگر چه اصطلاحات مربوط به این تشکیلات و بنا، مانند کرناخانه، شادیانه، عمله‌جات شکوه، مهتر و دهباشی نقاره‌خانه، نوبت و نام طبل ها و دیگر واژه‌ها به فراموشی سپرده شده است، امّا وجود این رسم قدیمی نام و یاد ادبیات و واژگان این آیین را زنده نگه داشته است که در گزارش بعدی این محور مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

زری ابو