گزارش ایکنا از یک نشست قرآنی؛
جدال علمی موافقان و مخالفان بر سر وحدت موضوعی سوره‌های قرآن
گروه حوزه‌های علمیه: قرآن کریم از یکسو در طول 23 سال به صورت تدریجی و از طرف دیگر به صورت دفعی بر قلب مطهر پیامبر(ص) نازل شده همچنین چینش آیات در سوره‌ها کاملا توقیفی و به دستور الهی صورت گرفته و بسیاری از سوره‌ها ناظر به موضوعات متعدد و گاهی چند موضوع محوری هستند و مجموع این قرائن و شواهد دست به دست هم داده تا برخی قائل به وحدت موضوعی شوند و برخی به نقد و رد آن بپردازند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) امروز 17 آبان ماه، مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم شاهد جدالی علمی بر سر این مسئله با حضور مخالفان و موافقان این نظریه بود؛ از یک طرف حجت‌الاسلام و المسلمین سیدعلی‌اکبر حسینی، مدیر سابق گروه تفسیر ترتیبی این مرکز و عضو هیئت علمی آن به نقد نظریه و استدلالات مطرح شده پیرامون آن پرداخت و در سوی دیگر موافقان آن به نقد سخنان ارایه‌دهنده بحث پرداختند.
حسینی در سخنانش به رد استدلال‌های موافقان پرداخت و گفت: موافقان معتقدند که این نظریه یکی از مبانی فهم قرآن است و برای فهم قرآن، ابتدا باید نفیا و اثباتا این موضوع را حل کنیم و برخی از این بالاتر گفته‌اند که اساسا بدون کشف غرض و یا موضوع سوره ما مجاز به تفسیر آن نیستیم و تفسیر زیانبار و نگران‌کننده خواهد بود، در حالی که در طول قرون گذشته تفاسیر زیادی بر قرآن نوشته شده بدون اینکه ناظر به این مسئله باشد.
وی با بیان اینکه معتقدین قائل به انسجام آیات در سوره هستند، ادامه داد: ولی کسانی که خالی الذهن هستند و به خصوص برای اولین بار با قرآن مواجه می‌شوند، کاملا نوعی گسستگی و عدم پیوند منطقی را میان آیات به خصوص در سوره‌های بزرگ می‌بینند و حس می‌کنند.
وی اثبات وحدت موضوعی در چند سوره و تعمیم آن به مابقی را از بزرگترین استدلالات موافقان برشمرد و اظهار کرد: اما این سؤال مطرح است که چگونه توجیه خردپذیرانه وحدت موضوعی در چند سوره قابل تعمیم به تمامی سور است؛ در حالی که بسیاری از آیات یک سوره در یک بازه زمانی طولانی به مناسبت حوادث گوناگون نازل شده‌اند و معمولا معطوف به مسایل و حوادث و رخدادهایی است که در بستر نزول قرآن در جامعه عربی و یا جهانی رخ داده و قرآن در صدد حل این مسایل بوده است.
حسینی ملازمه اعجاز فصاحت و بلاغت قرآن با انسجام و پیوستگی، حکمت‌آموز بودن، چینش توقیفی، بدیهی الاثبات بودن، پاسخ به شبهات مستشرقان و سؤالات نسل جدید همچنین برهان عقلی در اثبات این مسئله را از دیگر شواهد و دلایل موافقان این نظریه دانست و به رد و نقد آن پرداخت.
مشروح سخنان حجت‌الاسلام حسینی در نقد «وحدت موضوعی سور» را اینجا بخوانید!
لزوم تبیین درست وحدت موضوعی
در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمود طیب حسینی، دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به دفاع از نظریه وحدت موضوعی پرداخت و گفت: منظور معتقدان این نیست که هر سوره فقط یک موضوع و یا یک غرض دارد و هیچ غرض و موضوع دیگری ندارد؛ وحدت موضوعی این است که بگوییم یک غرض اصلی در هر سوره وجود دارد که آن غرض همه آیات هر سوره را به هم پیوند می‌هد، اما همین سوره‌ها ممکن است اغراض فرعی مهم و یا بسیار مهم داشته باشند که بتوان همه این اغراض را به اغراض اصلی ربط داد.
وی افزود: ناقد فرمودند ادله این نظریه، عقلی است در حالی که به نظر من، مغالطه است؛ زیرا اگر معتقدیم که آیات یک سوره به دستور خدا در سوره گنجانده شده است، همین چینش توقیفی محتمل بر این است که خداوند مقصدی در ارایه یک موضوع واحد داشته است و اگر کسانی غرض اصلی یک سوره را بد بیان کردند، دلیل زیر سؤال رفتن این نظریه نیست و اگر کسانی موفق به اثبات آن نیستند، نباید راه را بر آیندگان ببندیم و ممکن است آنان بیایند و کشف کنند.
وی ادامه داد: همان طور که محقق نیز تاکید کردند یکی از انگیزه‌های این نظریه پاسخ به شبهات مستشرقان بوده است؛ اما باید بدانیم بخش دیگر معطوف به سؤالات نسل جوان و رفع نیازهای امروز جامعه است و این نظریه فضای جدیدی را در فهم آیات بر روی مردم می گشاید، یعنی در ذیل مجموعه آیات، غرض را بیان کنیم و راه را بر روی فهم بهتر نبندیم ولو اینکه در چند سوره هم نتوانیم این نظریه را ثابت کنیم.
طیب حسینی در خاتمه تاکید کرد: با این نگاه می‌توان از مبانی کلامی نیز دفاع قرآنی داشته باشیم و دُرهای درخشان تری از دریای بیکرانه قرآن به دست آوریم.
مشروح سخنان حجت‌الاسلام طیب حسینی در دفاع از «وحدت موضوعی سور» را اینجا بخوانید!
وحدت موضوعی، نیاز به تحقیق بیشتر دارد
در ادامه این نشست علمی، فرج الله میرعرب، به عنوان دیگر ناقد با بیان اینکه ارایه‌دهنده فردی بسیار خوش فکر است گفت: وحدت موضوعی از مباحثی است که در شیعه بر روی آن کم کار شده است و معتقدم ایشان به جای نقد باید پیرامون موضوع بحث می‌کردند و به جای اینکه با نقد خود را دچار مشکل کنند نظریه را دچار چالش می‌کردند و گاهی از چالش در می‌آوردند تا ابعاد بحث کاملا پخته شود.
وی با بیان اینکه مقدمات بسیاری از کتب مرکز به صورت بعیده شروع می شود و این مسئله از نقایص کار ماست اظهار کرد: در مقدمه این اثر نیز مطالب بعیده زیاد و مطالب قریب نیز اندک است؛ همچنین وحدت سیاق و وحدت موضوعی و مفاهیمی از این دست تعریف و معنا نشده است و ارتباط میان آنان نیز به خوبی تبیین نشده است.
میرعرب بیان کرد: ایشان با وجود اینکه دنبال رد آراء موافقان نظریه بوده در بیان مسئله گویا از طرفداران وحدت موضوعی هستند در حالی که ایشان باید مطالب خود را بیان می‌کردند و علت اینکه به سمت نقد این نظریه را رفته‌اند و نه حرف‌های معتقدان به وحدت موضوعی را همچنین مسئله دیگر در کتاب ایشان، بیان فرضیه است در حالی که کتاب نقد، فرضیه ندارد ولی ایشان مفصلا فرضیه آورده و بحث کرده‌اند و حدودا نیمی از این کتاب به اهداف طرفداران این نظریه پرداخته و نه مباحث و اهداف خود مولف در این مطالب.
این محقق و پژوهشگر تصریح کرد: در بحث پیشینه نیز وحدت موضوعی پررنگ نیست و مولف باید پیشینه آن را توضیح می‌دادند و بعد به تبیین نظریه می‌پرداختند تا یک شمای کلی از این نظریه ترسیم شود.
میرعرب با اشاره به طرح مناسبت و رابطه آن با وحدت موضوعی در فصل دوم کتاب مولف بیان کرد: این فصل خیلی طولانی و مفصل نگارش شده ولی نوع بیان آن معطوف به نظریه نیست و گاهی در حمایت از موافقان نظریه مطالبی بیان شده است. همچنین ای کاش مطالب فصل 5 بریده و شکسته بیان نشده بود و برخی مبهم‌بافی‌ها در آن وجود نداشت.
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین سعید بهمنی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به روایتی که از امام رضا(ع) مبنی بر انسجام موضوعی آیات گفت: اگر بخواهیم سور قرآن را در این نظریه به یک شیء بلورین و منشور تشبیه کنیم که ابعاد مختلف دارد، هر برشی از این منشور نور را دریافت می‌کند و اگر هر طیف نوری را به آنان بدهیم در همه ابعاد منشور ساتع خواهد شد. بنابراین مهم این است که یک مفهوم انتزاعی از سوره پیدا شود تا اثر این مفهوم در سراسر سوره ساتع شود که این معنا، نظریه را تقویت می‌کند البته انضباط و معیارهای مدونی لازم دارد.
در خاتمه این نشست علمی، مجداد حجت‌الاسلام والمسلمین حسینی به دفاع از مطالب خود پرداخت و گفت: عمده اشکالات معطوف به این است که اگر وحدت موضوعی وجود داشته باشد فهم قرآن، تفسیر و حفظ آن آسانتر خواهد شد ولی باید توجه کنیم که ما «بین المعذورین» هستیم و این نظریه هنوز اثبات نشده است البته ما هم دوست داریم میان این‌ها وحدت باشد و وحدت موضوعی ثابت شود ولی باید شاخص و معیاری برای اثبات آن داشته باشیم ولی هنوز در اثبات آن، حرف وجود دارد البته روزنه و اماره‌هایی هست که باید دنبال شود ولی تا ثابت نشده چنین اشکالاتی موضوعیت ندارد.
مدیر سابق گروه تفسیر ترتیبی مرکز فرهنگ و معارف قرآن با بیان اینکه تمایل بنده نیز این است که این نظریه ثابت شود افزود: موافقان در حالی انسجام آیات در یک سوره را دال بر اعجاز تلقی می‌کنند که در طرف دیگر خیلی از مخالفان مانند آیت‌الله خویی، گسستگی را از ویژگی‌های قرآن می‌دانند و وجه ممیزه آن و حتی علامه طباطبایی که اشعار به وحدت دارد، در سوره نساء اعتراف به عدم وحدت کرده و فرموده است نباید از سوره‌ای مانند نساء با آن همه آیه که در طول 23 سال نازل شده انتظار داشته باشیم که در آن وحدت موضوعی وجود داشته باشد.
حسینی در سخنانش به رد استدلال‌های موافقان پرداخت و گفت: موافقان معتقدند که این نظریه یکی از مبانی فهم قرآن است و برای فهم قرآن، ابتدا باید نفیا و اثباتا این موضوع را حل کنیم و برخی از این بالاتر گفته‌اند که اساسا بدون کشف غرض و یا موضوع سوره ما مجاز به تفسیر آن نیستیم و تفسیر زیانبار و نگران‌کننده خواهد بود، در حالی که در طول قرون گذشته تفاسیر زیادی بر قرآن نوشته شده بدون اینکه ناظر به این مسئله باشد.
وی با بیان اینکه معتقدین قائل به انسجام آیات در سوره هستند، ادامه داد: ولی کسانی که خالی الذهن هستند و به خصوص برای اولین بار با قرآن مواجه می‌شوند، کاملا نوعی گسستگی و عدم پیوند منطقی را میان آیات به خصوص در سوره‌های بزرگ می‌بینند و حس می‌کنند.
وی اثبات وحدت موضوعی در چند سوره و تعمیم آن به مابقی را از بزرگترین استدلالات موافقان برشمرد و اظهار کرد: اما این سؤال مطرح است که چگونه توجیه خردپذیرانه وحدت موضوعی در چند سوره قابل تعمیم به تمامی سور است؛ در حالی که بسیاری از آیات یک سوره در یک بازه زمانی طولانی به مناسبت حوادث گوناگون نازل شده‌اند و معمولا معطوف به مسایل و حوادث و رخدادهایی است که در بستر نزول قرآن در جامعه عربی و یا جهانی رخ داده و قرآن در صدد حل این مسایل بوده است.
حسینی ملازمه اعجاز فصاحت و بلاغت قرآن با انسجام و پیوستگی، حکمت‌آموز بودن، چینش توقیفی، بدیهی الاثبات بودن، پاسخ به شبهات مستشرقان و سؤالات نسل جدید همچنین برهان عقلی در اثبات این مسئله را از دیگر شواهد و دلایل موافقان این نظریه دانست و به رد و نقد آن پرداخت.
مشروح سخنان حجت‌الاسلام حسینی در نقد «وحدت موضوعی سور» را اینجا بخوانید!
لزوم تبیین درست وحدت موضوعی
در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمود طیب حسینی، دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به دفاع از نظریه وحدت موضوعی پرداخت و گفت: منظور معتقدان این نیست که هر سوره فقط یک موضوع و یا یک غرض دارد و هیچ غرض و موضوع دیگری ندارد؛ وحدت موضوعی این است که بگوییم یک غرض اصلی در هر سوره وجود دارد که آن غرض همه آیات هر سوره را به هم پیوند می‌هد، اما همین سوره‌ها ممکن است اغراض فرعی مهم و یا بسیار مهم داشته باشند که بتوان همه این اغراض را به اغراض اصلی ربط داد.
وی افزود: ناقد فرمودند ادله این نظریه، عقلی است در حالی که به نظر من، مغالطه است؛ زیرا اگر معتقدیم که آیات یک سوره به دستور خدا در سوره گنجانده شده است، همین چینش توقیفی محتمل بر این است که خداوند مقصدی در ارایه یک موضوع واحد داشته است و اگر کسانی غرض اصلی یک سوره را بد بیان کردند، دلیل زیر سؤال رفتن این نظریه نیست و اگر کسانی موفق به اثبات آن نیستند، نباید راه را بر آیندگان ببندیم و ممکن است آنان بیایند و کشف کنند.
وی ادامه داد: همان طور که محقق نیز تاکید کردند یکی از انگیزه‌های این نظریه پاسخ به شبهات مستشرقان بوده است؛ اما باید بدانیم بخش دیگر معطوف به سؤالات نسل جوان و رفع نیازهای امروز جامعه است و این نظریه فضای جدیدی را در فهم آیات بر روی مردم می گشاید، یعنی در ذیل مجموعه آیات، غرض را بیان کنیم و راه را بر روی فهم بهتر نبندیم ولو اینکه در چند سوره هم نتوانیم این نظریه را ثابت کنیم.
طیب حسینی در خاتمه تاکید کرد: با این نگاه می‌توان از مبانی کلامی نیز دفاع قرآنی داشته باشیم و دُرهای درخشان تری از دریای بیکرانه قرآن به دست آوریم.
مشروح سخنان حجت‌الاسلام طیب حسینی در دفاع از «وحدت موضوعی سور» را اینجا بخوانید!
وحدت موضوعی، نیاز به تحقیق بیشتر دارد
در ادامه این نشست علمی، فرج الله میرعرب، به عنوان دیگر ناقد با بیان اینکه ارایه‌دهنده فردی بسیار خوش فکر است گفت: وحدت موضوعی از مباحثی است که در شیعه بر روی آن کم کار شده است و معتقدم ایشان به جای نقد باید پیرامون موضوع بحث می‌کردند و به جای اینکه با نقد خود را دچار مشکل کنند نظریه را دچار چالش می‌کردند و گاهی از چالش در می‌آوردند تا ابعاد بحث کاملا پخته شود.
وی با بیان اینکه مقدمات بسیاری از کتب مرکز به صورت بعیده شروع می شود و این مسئله از نقایص کار ماست اظهار کرد: در مقدمه این اثر نیز مطالب بعیده زیاد و مطالب قریب نیز اندک است؛ همچنین وحدت سیاق و وحدت موضوعی و مفاهیمی از این دست تعریف و معنا نشده است و ارتباط میان آنان نیز به خوبی تبیین نشده است.
میرعرب بیان کرد: ایشان با وجود اینکه دنبال رد آراء موافقان نظریه بوده در بیان مسئله گویا از طرفداران وحدت موضوعی هستند در حالی که ایشان باید مطالب خود را بیان می‌کردند و علت اینکه به سمت نقد این نظریه را رفته‌اند و نه حرف‌های معتقدان به وحدت موضوعی را همچنین مسئله دیگر در کتاب ایشان، بیان فرضیه است در حالی که کتاب نقد، فرضیه ندارد ولی ایشان مفصلا فرضیه آورده و بحث کرده‌اند و حدودا نیمی از این کتاب به اهداف طرفداران این نظریه پرداخته و نه مباحث و اهداف خود مولف در این مطالب.
این محقق و پژوهشگر تصریح کرد: در بحث پیشینه نیز وحدت موضوعی پررنگ نیست و مولف باید پیشینه آن را توضیح می‌دادند و بعد به تبیین نظریه می‌پرداختند تا یک شمای کلی از این نظریه ترسیم شود.
میرعرب با اشاره به طرح مناسبت و رابطه آن با وحدت موضوعی در فصل دوم کتاب مولف بیان کرد: این فصل خیلی طولانی و مفصل نگارش شده ولی نوع بیان آن معطوف به نظریه نیست و گاهی در حمایت از موافقان نظریه مطالبی بیان شده است. همچنین ای کاش مطالب فصل 5 بریده و شکسته بیان نشده بود و برخی مبهم‌بافی‌ها در آن وجود نداشت.
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین سعید بهمنی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به روایتی که از امام رضا(ع) مبنی بر انسجام موضوعی آیات گفت: اگر بخواهیم سور قرآن را در این نظریه به یک شیء بلورین و منشور تشبیه کنیم که ابعاد مختلف دارد، هر برشی از این منشور نور را دریافت می‌کند و اگر هر طیف نوری را به آنان بدهیم در همه ابعاد منشور ساتع خواهد شد. بنابراین مهم این است که یک مفهوم انتزاعی از سوره پیدا شود تا اثر این مفهوم در سراسر سوره ساتع شود که این معنا، نظریه را تقویت می‌کند البته انضباط و معیارهای مدونی لازم دارد.
در خاتمه این نشست علمی، مجداد حجت‌الاسلام والمسلمین حسینی به دفاع از مطالب خود پرداخت و گفت: عمده اشکالات معطوف به این است که اگر وحدت موضوعی وجود داشته باشد فهم قرآن، تفسیر و حفظ آن آسانتر خواهد شد ولی باید توجه کنیم که ما «بین المعذورین» هستیم و این نظریه هنوز اثبات نشده است البته ما هم دوست داریم میان این‌ها وحدت باشد و وحدت موضوعی ثابت شود ولی باید شاخص و معیاری برای اثبات آن داشته باشیم ولی هنوز در اثبات آن، حرف وجود دارد البته روزنه و اماره‌هایی هست که باید دنبال شود ولی تا ثابت نشده چنین اشکالاتی موضوعیت ندارد.
مدیر سابق گروه تفسیر ترتیبی مرکز فرهنگ و معارف قرآن با بیان اینکه تمایل بنده نیز این است که این نظریه ثابت شود افزود: موافقان در حالی انسجام آیات در یک سوره را دال بر اعجاز تلقی می‌کنند که در طرف دیگر خیلی از مخالفان مانند آیت‌الله خویی، گسستگی را از ویژگی‌های قرآن می‌دانند و وجه ممیزه آن و حتی علامه طباطبایی که اشعار به وحدت دارد، در سوره نساء اعتراف به عدم وحدت کرده و فرموده است نباید از سوره‌ای مانند نساء با آن همه آیه که در طول 23 سال نازل شده انتظار داشته باشیم که در آن وحدت موضوعی وجود داشته باشد.
مطالب مرتبط
