«دین در زمانه مدرن» به مثابه رهایی از چارچوب‌های تنگ مطالعات دین

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) دین در زمانه مدرن نام اثری است که امسال در هشتمین جشنواره بین‌المللی فارابی به عنوان اثر برگزیده انتخاب و معرفی شد. در ادامه گفت‌وگوی ایکنا با محمدرضا شجاعی‌زند، نویسنده این اثر را می‌خوانید.

شجاعی‌زند با اشاره به مسئله دین و مدرنیته اظهار کرد: همان‌‌طور که روزگاری دين مهم‌ترين مسئله مدرنيته بوده است، مدرنيته نيز مهم‌ترين مسئله اديان در اين روزگار است. اگر مدرنيته ‌توانسته بود آن مسئله را در دوران شادابی‌اش حل ‌کند و دين را از پیش رو بردارد، امروزه دين در جايگاه و موقعيتی نبود که بتواند از مدرنيته به‌مثابه مهم‌ترين مسئله خويش ياد کند. دين و مدرنيته هنوز برای هم يک مسئله‌اند و مسئله‌ساز. مسئله‌‌بودن و مسئله‌آفرينی‌های دين و مدرنيته برای هم از آن روست که هر دو يک کل تام و يکپارچه را تشکيل می‌دهند و خواسته و ناخواسته، جای را بر ديگری تنگ می‌كنند. اين ماجرا بدين نحو عمدتا در موقعيت‌هايی به وقوع می‌پيوندد که دين و مدرنيته در آن به کامل‌ترين وضع و صورت ممکن ظاهر شده‌اند. رويارویی‌های خفيف‌‌تر مربوط به برهه‌ها و عرصه‌هایی است که يکی از آن دو به نفع دیگری از تمامت خویش دست شسته باشد.

مواجهه دین و مدرنیته

وی درباره اثر خود گفت: مجموعه چهار جلدی دين در زمانه و زمينه مدرن به شرح و بيان مسائلی می‌پردازد که مدرنيته در موقعيتی مسلط برای دين پديد آورده و آن را به واکنش و پاسخ‌گویی وادار كرده است. اين شرايط برای دين آميزه‌ای از دو وضع و موقعيت متعارض است؛ چراکه از يک‌سو، در وضعيتی منفعل و در موضع دفاع از خود و پاسخ‌گویی به مسائلی که مدرنيته برای آن ايجاد و بر او تحميل کرده است قرار دارد و از سوی ديگر، در فرصت و موقعيتی بی‌نظير تا به بازنگری در گذشته بپردازد و ضمن بازيابی اعتماد و بازگشت به داشته‌های خويش، خود را برای به‌‌چالش‌کشيدن هژمونی غالب آماده كند. دست بالا را در اين مناظرات و رويارويی‌ها همچنان مدرنيته دارد؛ چون همان است که بستر و ميدان مواجهات را مهيا کرده و زبان و گفتمان غالب در مبادلات را شکل داده است.

وی افزود: ضمن اين‌که نتيجه کار را با اتکا به قواعد و استناد به معيارهای خويش تعيين و داوری می‌کند. به همين رو، پيش‌فرض ما در سراسر بحث‌های دين در زمانه و زمينه مدرن اين است که دين در حال بازيگری در زمين ديگری است و هنوز به موضعی ايجابی و بستر همراه برای آشکاركردن ظرفيت‌های وجودی خويش نايل نيامده است. نيل به چنين مرحله‌ای البته شايسته اديانی است که مراحل مختلف پاسخ‌گويی به سوالات و وارسی مسائل نو و کهنه و رويارويی‌های ميدانی و کلامی با رقبای گفتمانی خويش را با موفقيت پشت سر گذارده باشند.

دین در موقعیت‌های گوناگون

برگزیده هشتمین جشنواره فارابی یادآور شد: در این کتاب، دين در زمانه و زمينه مدرن بر تمام‌بودن دين و در اين‌جا اسلام تاکيد دارد و به همين رو آن را در موقعيت‌ها و ظرفيت‌های مختلف آن «به‌مثابه فلسفه»، «به‌مثابه ايدئولوژی»، «به‌مثابه راهبرد»، و «به‌مثابه نيروی اجتماعی» بررسی كرده است. اين‌که چنين رويکرد و برداشتی از دين ناشی از درک و انتظارات تحميل‌شده از سوی گفتمان مدرن است يا برخاسته از بضاعات مفروض و اقتضائات مغفول‌مانده دين، موضوع بحث‌های ديگری است که بايد از نقد بنيادی مدعيات پست‌مدرن که معرفت را اساسا از حيز انتفاع خارج می‌کند،‌ آغاز شود و تا تاملات عمیق درون‌دينی ادامه يابد.

وی گفت: پای ترديدهای معرفتی پست‌مدرن در حالی به مواجهات ميان دين و مدرنيته باز شده است و همچون حربه‌ای عليه دين به‌ کار می‌رود که هيچ ماخذ و مبنايی در طرفين اين ماجرا ندارد و اتفاقا دامان هر دو را، به دليل بنيان‌های معرفتی اطلاق‌گرايشان، به يک ميزان می‌گيرد. اين‌که مدرنيته، در عين تبديل‌شدن به بزرگ‌ترين فراروايت روزگار ما، چگونه با اين قبيل ترديدهای شالوده‌شکن پست‌مدرن کنار آمده و فشارهای آن را متوجه رقيب خويش يعنی دين كرده است، خود از پيچيدگی‌های عالم معرفت است و محل وارسی‌های جدی؛ خصوصا از منظر جامعه‌شناسی معرفت است. علت مهم آن به گمان ما مربوط به تفاوت‌های ميان يک گفتمان چيره و نهادينه با رقيبی است که در بستری ناهمراه در حال بازيابی خود و شکل‌دهی به اجزای گفتمانی خويش است. شرايط نابرابری که اولی خود را از هر گونه توجيه و اقناع نظر ديگران بی‌نياز می‌بيند و دومی با انواع مسائل معرفتی، از قبيل جانب‌داری و تکثر قرائات و نسبيت‌، دست‌ به گريبان است. دامن‌زدن به اين قبيل ترديد‌های معرفت‌شناسانه همچون سپری است که می‌تواند از مدرنيته در موقعيت مسلط و تثبيت‌شده، در برابر رقبای فکری و گفتمانی خود، صيانت كند و به او اجازه ‌دهد تا از مناظرات رويارو در ساحت نظر، به بهانه فقدان حجيت‌های عام داوری، بگريزد؛ در حالی که ميادين اصلی زندگی را بی‌هيچ نگرانی همچنان در تصرف خويش دارد.

شجاعی‌زند اظهار کرد: دين در زمانه و زمينه مدرن در قالب چهار مجلد و هجده گفتار فراهم آمده است. اين مجموعه شامل مقالاتی است که طی يک دهه در مجلات مختلف علمی- پژوهشی به چاپ رسيده، و چون حامل رويکرد واحد و جهت‌گيری مشخصی نسبت به دين و مدرنيته بوده، قابليت آن را يافته است كه در يک مجموعه گرد هم آيد. خصوصيت ديگری که آن را در يک کل يکپارچه به هم آورده، تمرکز بحث‌های آن بر مسائل دين در سطح کلان است.

وی افزود: اگر جايز و لازم باشد که به رهيافت غالب بر اين مجموعه اشاره شود مايلم آن را با اين دو ويژگی برجسته کنم: نخست تلاش برای خارج شدن از چارچوب‌های تنگ تحويلی حاکم بر مطالعات دين است و دوم تلاش برای نشان دادن فلسفه و ايدئولوژی‌های پنهان در پس انگاره و اوضاع چيره. منظور از انگاره و اوضاع چيره همين زمانه و زمينه‌ مدرن است که دين در بستر آن به تکاپو افتاده است.

یادآور می‌شود، این اثر برگزیده در هشتمین جشنواره فارابی، به همت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی چاپ شده است.