آفات مجالس عزاداری؛ از نقل‌های ضعیف تا سیاست‌زدگی

به گزارش ایکنا از قم، متن یادداشت حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدعلی میرزایی، استاد و پژوهشگر حوزه و عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی (ص) العالمیه به شرح زیر است:

بسم‌الله الرحمن الرحیم

گرچه زنده نگه داشتن مکتب اهل بیت (ع) راه و روش‌های بسیار متنوع و مختلفی دارد، اما بی‌تردید کار مداحی یکی از مهم‌ترین عوامل حفظ این التهاب مقدس در قلوب و عواطف انسان‌هاست، کاری که مداح می‌کند برانگیزاندن روح و احساس و عواطف شنونده است، این یک حرفه و هنر است.‌ ای بسا کسی علامه دهر هم باشد، اما برانگیزاندن جان مردمان از عهدۀ او برنیاید، در نتیجه در برد عمقی و نفوذ قلبی کار مداحان تردید نباید کرد، مداحی نوعی احیای امر اهل بیت (ع) است به همراه هنر و نفوذ در قلب و احساس مردم؛ گریاندن مردم در مناسبت‌های عزا و غم و شادی‌آفرینی در قلب مردم در مناسبت‌های شاد و مبارک، بخشی از نظام تربیتی دینی ماست.

با این حال، با این‌که متفق‌القول بر اهمیت این امر تأکید داریم، اما متأسفانه عوامل متعددی باعث شده است این کار قدسی و با اهمیت دستخوش آسیب‌ها و بیماری‌های بزرگی شود، تعجب نیست اکر بگوییم همین سست شدن و تنگ مایه شدن مجالس مداحان به عامل تضعیف مکتب تبدیل می‌شود از این رو در اصلاح و ساماندهی این حرکت درنگ نباید کرد. فساد و انحراف و اعوجاج در کار مداحی به دفاع غلط و مخرب از اهل بیت (ع) می‌انجامد، حساسیت این امر وقتی دو چندان است که به مخاطب این مجالس و هیئات بیشتر دقت کنیم، بیشترین حاضران و شرکت‌کنندگان این مجالس نوجوانان و جوانان هستند، اقشاری که به شدت آسیب‌پذیر و حساس‌اند، از مایه‌های علمی عمیق بهره‌مند نیستند و هر طور می‌شود آنان را در مسیر لغزنده التهاب عاطفی و احساسی انداخت.

ذیلاً به چند آسیب اشاره می‌کنم:

نقل قول‌های ضعیف و بدون وثاقت

۱- عدم وثاقت اقوال و حکایات: بی‌تردید هر جا کاری عاطفی و احساسی هست ظرفیتی برای جعل، تزویر و دروغ‌پردازی هم هست، احساسات پاک باعث می‌شود که شنونده با چنین حکایاتی در نهایت تسامح و سهل‌انگاری رفتار کند، نقد‌های پرشور و شجاعانه شهید مطهری در کتاب حماسه حسینی کار شاخص و معیاری به حساب می‌آید. ما در تولید منابع موثق تاریخی مرتبط با هموم و غم‌های اهل بیت (ع) به شدت کوتاهی کرده‌ایم، مصادر و مآخذ ما در این راستا بسیار کم است، می‌توان گفت فضای کلی مداحی ما فضایی مشحون از نقل و قول‌های ضعیف و بی بنیاد و فاقد وثاقت است.

البته تعداد بسیار بسیار اندکی از مداحان هم هستند که می‌کوشند حرف مستند بزنند، اما در مجموع حتی آن‌ها هم فهمیده‌اند که بدون در آمیختن اخبار موثق با حاشیه‌های غیر موثق مجالس آنان آن گرمایی را که می‌طلبند نخواهند یافت، آسیب‌های مداحی‌های غیر موثوق و کم اعتبار در کوتاه مدت برآورنده نیاز مداحان و شنوندگان است، اما در بلند مدت به توسعه و ترویج فرهنگ‌های غلط و تأثیرگذاری بسیار منفی در سبک زندگی اسلامی جوانان ما خواهد بود. این مشکل در سنین نوجوانی و جوانی پاسخی به شور و شر آنان است، اما در بلند مدت مایۀ اصلی ایجاد تناقضات و تهافتات فرهنگ دینی همین نسل خواهد شد.

عوام‌زدگی

۲-عوام‌زدگی: نسل‌های جدید هر قدر به فضا‌های دانشگاهی و علمی بیشتر وارد می‌شوند میل و رغبت آنان به حضور در این مراسم دینی و مجالس هیئات کمتر می‌شود، بخشی از این امر ناشی از آسیب اول است، اما واقعیت این است که سطح مداحی‌ها اگر از عقلانیت تهی شود و یک‌سره شور و احساس گردد و هیچ فکر و تعقلی در آن‌ها جایی نداشته باشد نمی‌تواند عناصر جاذبه برای نسل‌های تازه داشته باشد. این سخن به این معنی نیست که باید مراسم دینی ومذهبی نخبگانی شود یا ادبیات آن سخت، فلسفی و عقلی محض شود، معلوم است که این امر با فلسفه اصلی آن شاید در تناقض باشد، اما آسیب عوام زدگی فراتر از این است؛ عوام زدگی به معنای این است که سطح گفتمان این هیئات صرفا برای عوام جذابیت داشته باشد و خواص از اهل نظر و تأمل و تعقل هر قدر در درجات علمی و عقلی ارتقا می‌یابند میل و رغبت خود را به این گونه مراسم از دست بدهند.

بدون شک عزاداری و مداحی دارای ظرفیتی هست و به میزانی که انسان از علم و فرهنگ و فکر و عقل بهره‌مند می‌گردد به همان میزان گفتمان آن هم متناسب با این رشد، رشد می‌کند، مضامین این مراسم‌ها هم باید مقبول باشد و هم معقول، البته بسیاری خواهند گفت در این صورت مجالس عزاداری و مداحی نیست کلاس درس حوزه و دانشگاه یا منبر مسجد می‌شود، اما اینطور نیست. انسان‌های اهل فضل و علم و دانش نه نیاز عاطفی و حس انسانی خود را از دست می‌دهند و نه از مرحلۀ مداح و مداحی عبور می‌کنند، اما محتوای اغلب این مراسم‌ها با سطوح دانشگاهی و علمی و مدارج فکری معاصر سازگاری ندارد، اما توسعه عقلی و فکری آن ممکن است.

خواب و خرافات

۳- خواب و خیال و خرافات: تا حدی به بند اول نزدیک است، بند اول این آسیب‌ها یعنی عدم وثاقت راه را برای خرافه سازی، خیال پردازی و خواب گرایی در مراسم‌های مذهبی هموار می‌سازد، وقتی که بنا بر وثاقت نباشد و منبع موثق برای نقل مضامین مداحی‌ها امر ضروری و لازمی شمرده نگردد و هدف اصلی نفوذ در لایه‌های حساس و احساس شنونده باشد دیگر چه تفاوتی دارد که مداح خواب دیده باشد یا خواب کسی را نقل کند. شنیده‌اید که بسیاری از مداحان از عباراتی چون: روایت شده (حالا، کی؟، وکجا؟ و در چه منبعی؟ مهم نیست) و عزیزی می‌گفت (کدام عزیز؟ کجا؟ و بر چه اساسی می‌گفت؟! این دیگر مهم نیست) و کسی از اولیای الهی خواب دید (کدام، ولی خدا و چه زمانی و با چه دلیلی..؟) حتی گاهی می‌گویند همسایه‌ای داریم که فلان مطلب را می‌گفت. خلاصه این روش باعث ترویج خرافات بسیاری در مراسم‌های دینی شده‌است، مطالبی که باور پذیری آن سخت است، این امر باعث بی‌اعتمادی جوانانی خواهد شد که از هویتی برخوردارند که نمی‌توانند به راحتی هر قول و نقلی را قبول کنند.

اهانت علیه مقام‌های سیاسی

۴- عدم توازن و تعادل در محتوا: بسیاری از مراسم‌های مذهبی کاری با شرایط جامعه، حکومت، جهان اسلام و اوضاع و احوال عینی مردم ندارند، به چیزی به جز گریاندن و گریستن کاری ندارند. از هر ناسزایی برای تخلیه عاطفی مخاطب خود بهره می‌برند، اهانت‌هایی سنگین علیه مخالفان سیاسی، مذهبی و حتی مقام‌های سیاسی و... که بی تردید به سیاسی سازی مراسم‌های مذهبی و تخریب امنیت معنوی و روحی مردم با یکدیگر می‌شود. ریشۀ این مشکلات زیاد است، گرچه علل این اختلال بسیار متنوع است و خود مقاله مستقلی می‌طلبد، اما از مهم‌ترین آن‌ها بدفهمی از معنای تولی و تبری و ولایت و برائت است، برخی تصور کرده‌اند که برائت یعنی لعنت کردن این و آن؛ خلاصه این که اگر این مجالس و متولیان آن‌ها و به ویژه مداحان گرانقدر و عزیز در برابر جامعه احساس مسئولیت کردند لازم است با نگاهی معقول و متعادل و متوازن به بیان پدیده‌های منفی بپردازند و جذب برنامه‌های خاص این و آن نشوند.

آسیب‌های اجتماعی را ببینند و به همۀ آن‌ها بپردازند، از درس‌های بزرگ ابا عبد الله الحسین (ع) فهم درست چالش‌ها و مراعات اولویت‌هاست، امر به معروف و نهی از منکر در ذات این نهضت است، اما کدام معروف و کدام منکر؟ پاسخ این پرسش در تمام خطبه‌های امام و روش و عملکرد او آشکارا دیده می‌شود.

هیئت و مداحان ملعبه احزاب نشوند

۵- سیاست‌زدگی مداحان: شکی نداریم که هیچ کس نباید از سیاست دوری کند، شأن سیاسی شأن با اهمیت و اولویت‌دار مسلمان است، آن‌چه در سیاست و سیرت سیاست‌ورزان می‌گذرد به ما مربوط است، زندگی ما و همه جامعه تحت تأثیر دستگاه حاکمیت تحول و تموج می‌یابد، در نتیجه نمی‌شود نسبت به مسائل اصلی ملت و امت اسلامی و حتی جریان‌های جهانی سکوت کرد؛ بی تفاوت بود و از آن گذشت. فلسفۀ اصلی قیام امام حسین (ع) در کربلا برخورد با کانون‌های فساد و افساد در آن زمان بوده‌است، اما نباید هیئت و مداح ملعبۀ دست جناح و حزب و گروه شوند، اگر منطق و اولویت‌های گفتمان حسینی عزادارن در برنامه سیاسی افراد یا جناح‌ها قرار بگیرند آثار وخیم آن‌ها بسیار صدمه زننده و مهلک خواهد بود.

گاهی مداحان خاصی مدام از فرصت منبر حسینی استفاده می‌کنند و به اختلافات دامن می‌زنند، فرصت امام حسین (ع) برای این است که یک جامعه فتنه زده و گرفتار دسته بندی‌های تند و جناح‌بندی‌های درگیر و در نزاع، در ذیل پرچم وحدت بخش امام حسین (ع) به مرجعیت متعالی و فراجناحی نایل آیند، لبۀ تیغ تیز مراسم عزاداری مداحان اگر به سمت نشانه گرفتن جناح و حزب و شخصیت داخلی پیش برود به درگیری و فتنه در درون خود سازمان‌ها و ساختار‌های عزاداری هم می‌شود. عده‌ای کرسی مجلس و دولت دوست هم بدشان نمی‌آید که با محوریت یک هیأت و مسجد یا برنامه مذهبی گام به گام به موقعیت‌های سیاسی خود نزدیک شوند، مداحان با شاخص اندیشه‌های رهبری معظم روحی فداه باید با بصیرت و آگاهی مردم و مخاطب خود را نسبت به تهدید‌های بزرگی که علیه نظام و انقلاب است روشن‌گری کنند. این از رسالت‌های یک مراسم حسینی انقلابی است، اگر انقلابیت در مراسم حسینی ترویج نشود این مراسم‌ها در مسیر درست خود قرار نخواهد داشت، اما به سطوح مصداق و احزاب و جناح آمدن مراسم‌ها مداح و هیئت را به فضایی سیاست زده و عامل تشنج و اختلاف تبدیل خواهد کرد.

پرهیز از افراط در نمادگرایی

۶- افراط در نمادگرایی آیینی در ایام عزاداری: عزاداری از مهم‌ترین عناصر هویت‌بخش و شخصیت‌ساز شیعه است، طبیعی است که شعائر و نماد‌ها از بخش‌های با اهمیت چنین مراسمی است، رنگ و بو و فضا و نیز ابزار و آلات و نیز فرهنگ‌ها و آداب و رسوم همه و همه از طبیعت این ایام است. این را هم باید قبول کرد که فولکلور هر جامعه در تشکیل دادن خرده فرهنگ‌های عاشورایی و نماد‌های خاص ملی و فرهنگی نقش دارد، این حق برای هر جامعه و فرهنگی محفوظ است که در چارچوب منطقی آیین‌ها و نماد‌ها و رسم و رسوم خود به این مراسم‌ها بپردازند، اما اگر تعادل میان نمادگرایی و محتوا‌ها از بین برود و عاشورا یکسره به ایام نمادگرایی تبدیل شود و سطح بینش، آگاهی، فکر و اندیشه مردم قبل و بعد از این ایام تفاوت زیادی نکند این البته یک آسیب قابل توجه است.

گوهر شعایر حسینی و جوهر و روح و حقیقت این هیئات بایستی بر محتوا باشد، اما محتوایی واجد جذابیت‌های هنری و نماد‌های معنادار و هم راستا با آن. هر سال که بر محرم و مناسبت عزاداری می‌گذرد موجی عجیب و غریب از تکنولوژی و ابزار و نماد‌های شگفت‌آور به میان می‌آید، خوف این می‌رود که گیتار و جاز و امثال آن هم در آینده نزدیک به کار گرفته شود، نماد‌ها خوب و مهم و لازم است، اما نمادگرایی افراطی به تهی سازی مناسبت‌ها از محتوا تبدیل خواهد شد، رازآلود کردن مناسبت‌های این چنینی به نابودی کارکرد‌های سیاسی، اجتماعی و بصیرت افزایی می‌انجامد. همۀ آن چه گفته شد به معنای این نیست که همۀ مداحان یا مراسم‌های آنان لبریز از این آسیب‌هاست و ما فاقد مراسم‌های معیار و آبرومند هستیم البته که در کشور ما هنوز هم بخش قابل توجهی از مداحان و مراسم‌ حسینی متعادل و منطقی و کاملا آگاهانه و بصیرت‌بخش و سازنده است.

انتهای پیام