در کتب دانشگاهی به هویت قومیت‌ها و اقلیت‌ها توجه شود

به گزارش خبرنگار ایکنا، حمیدرضا خادمی، معاون پژوهشی سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، امروز سه‌شنبه 3 اسفندماه در همایش «فرهنگ و دانشگاه در ایران» که از سوی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی برگزار می‌شود به سخنرانی پرداخت که سخنان وی را در ادامه می‌خوانید:

 

موضوع ارائه بنده منابع و کتاب‌های دانشگاهی به مثابه رسانه فرهنگی است. به نظر می‌رسد یادگیری دانش، مهم‌ترین هدف تحصیل است اما یادگیری ارزش‌ها و نگرش‌ها برای جامعه از اهمیت بیشتری برخوردار است چراکه ممکن است فردی با دانش وسیع در صورتی‌که دارای ارزش‌های مخرب باشد برای جامعه خطرناک باشد اما فردی با دانش اندک دارای ارزش‌های اجتماعی پسندیده و برای جامعه مطلوب‌تر باشد لذا نقش متون دانشگاهی، اعم از کتب درسی و کتب مرجع، در شکل‌گیری ارزش‌های منطبق با اهداف دینی، بومی و ملی جوامع بسیار مهم و اثرگذاتر است.

به طور کلی کتاب درسیِ دانشگاهی دارای هفت بعد اصلی شامل ابعاد محتوایی، آموزشی، روانشناختی، زبان شناختی، فرهنگی و ارزشی، ظاهری و فنی و در نهایت ساختاری است و هرکدام مولفه‌ها و شاخص‌های خاص خود را دارند که ما به مولفه‌های فرهنگی و ارزشی می‌پردازیم. کتاب‌های دانشگاهی و درسی در راستای رسیدن به هدف خود به عنوان یک رسانه فرهنگی باید از کیفیت بالایی برخوردار باشند اما برخی از آنها معیارهای لازم رعایت نشده لذا در ایفای رسالت خودشان ناتوان هستند. این معیارهای به ویژه در کتب علوم انسانی اهمیت مضاعف دارد.

 

کتاب دانشگاهی یکی از اصلی‌ترین ارکان بهبود کیفیت آموزش و انتقال مفاهیم فرهنگی و ارزشی متناسب با جامعه اسلامی در نظام آموزشی کشور است لذا نقش محوری در فرآیند یادگیری ایفا می‌‌کند لذا در تعریف کتاب دانشگاهی می‌‌توانیم بگوییم کتابی به عنوان دانشگاهی تلفی می‌شود که از خصوصیاتی همانند تشریح آموزشی محتوا و اهداف فرهنگی و ارزشی برخوردار باشد چراکه هر جامعه‌ای هنجارهایی دارد که بدون آن هنجارها، کنش هماهنگ ممکن نیست لذا باید این ارزش‌ها را به شکل منطقی در کتب درسی بیاوریم وگرنه هنجارهای دیگری مطرح خواهد شد که ممکن است با فضای بومی ما سازگاری نداشته و در نتیجه پیامدهای مخربی داشته باشد.

این کتاب‌ها باید بتوانند به ساخت نظامِ ارزش‌ها کمک کنند. محتوای این کتاب‌ها در برگیرنده سیستمی از ارزش‌های غیر قابل تفکیک، اعم از مذهبی و ارزشی است و به تعبیری کتاب دانشگاهی، برنامه‌ای از ارزش‌هاست. در کشور ما توجه به ارزش‌ها و هنجارهای ملی و دینی در کتاب دانشگاهی حائز اهمیت است اما به همان اندازه که توجه به هنجارها در کتب دانشگاهی لازم است توجه به شیوه گنجاندن آنها در کتاب درسی هم مهم است. نکته دیگر هم راستا بودن ارزش‌ها با ماهیتِ موضوع است. هر محتوایی که بار ارزشی دارد باید با ماهیت و اهداف موضوع مربوطه و آن سطح آموزشی مشخص، منطبق باشد.

 

نکته دیگر توجه به تعادل در بین ارزش‌های ملی و فرهنگی جامعه است. در کتاب دانشگاهی هنگام طرح مباحث، باید به مسائل و هویت گروه‌های قومی خاص و اقلیت‌ها هم توجه شود. ایران کشوری چند قومی و مذهبی است لذا نگرش‌های دوستانه و احترام‌آمیز از اهمیت بالایی برخوردار است. سؤال مهمی که می‌تواند مطرح شود این است که کتاب‌های درسی دانشگاهی از کدام ارزش‌ها باید پشتیبانی کنند. در جواب این سؤال تحقیقات زیادی انجام شده و برخی از جنبه‌های ارزش‌سازانه کتب دانشگاهی بیان شده که از جمله آنها توصیف انگیزه پیشرفت است که نگاه خوشبینانه داشتن به زندگی را به ارمغان می‌آورد. به تصویر کشیدن روابط میان ملت‌ها و ارائه تصویر واقع‌گرایانه از زندگی، از جمله دیگر جنبه‌های ارزش‌سازانه کتاب‌های دانشگاهی هستند.

 

همچنین سیدعبدالامیر نبوی، عضو هیئت علمی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی در این همایش با موضوع «جنبش‌های دانشجویی در فضای مجازی» سخنرانی کرد که در ادامه می‌خوانید:

 

تحولات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایران در یک دهه اخیر باعث شده عملاً دو جهان شکل بگیرد که یکی جمهوری اسلامی ایران در فضای واقعی است که قوانین، پیگیری‌ها، مطالبات و برنامه‌هایی دارد و دیگری جمهوری تلگرامی ایران است که به دلیل مهاجرت کاربران اینترنتی به فضای مجازی شکل گرفته که البته مراد اصلی بنده جمهوری در فضای مجازی است چراکه واتس آپ و اینستاگرام نیز محل حضور بسیاری از مردم هستند. مردم بیشتر در فضای مجازی و سیاستمداران در عرصه واقعیت حضور دارند.

بنده معتقدم در یک جا با دولت بی‌ملت و در جای دیگر با ملت بی‌دولت مواجه هستیم هرچند این دو دنیا با هم ارتباط دارند. حال سؤال اصلی این است که آیا جنبش دانشجویی از بین رفته است؟ اگر به آنچه در عالم عینی رخ می‌دهد همانند تعطیلی دانشگاه در ایام کرونا توجه کنیم به این نتیجه می‌رسیم که کرونا، فضای سرد دانشجویی را تشدید کرده اما این فضا از قبل وجود داشته است. مسئله بسیار مهم نیز پولی شدن دانشگاه‌ها و فشار مضاعف اقتصادی به دانشجویان است که سبب شده اگر قبلا تعداد زیادی از دانشجویان ما دانشجوی حرفه‌ای بودند و نیازی به کار نداشتند و تمام وقت برای درس خواندن تلاش می‌کردند امروزه با اکثریت دانشجویانی مواجه هستیم که کارمند یا کارگر بوده‌اند و در کنار شغل‌شان ادامه تحصیل می‌دهند یا دانشجویانی هستند که از همان ماه‌های ابتدایی حضور در دانشگاه به دنبال کار و شغل هستند و نگرانی جدی درباره آینده خود دارند لذا بخشی از فعالیت‌های دانشجویی به سمت فعالیت‌های صنفی و خیریه پیش رفته است و این روند حتی از جانب سیستم حاکمیتی تشویق می‌شود تا انرژی دانشجویان در آنجا صرف شود. 

 

اگر به دنیای مجازی دقت کنیم حرکات دانشجویی و آنچه ذیل عنوان جنبش دانشجویی نام می‌‌بریم بسیار فعال هستند و انواع و اقسام گروه‌های ملی، مذهبی، قومیت‌گرا، جنبش عدالت خواه دانشجویی و گروه‌های چپ‌گرا و ... وجود دارند که اتفاقاً بیشترین کلیدواژه آنها درباره سه مورد شامل وضعیت جایگزین، راه‌های کم‌هزینه برای تغییر و سوم مهاجرت است. ویژگی این فعالیت‌های دانشجویی که بسیار پر جنب‌وجوش هم هست این است که گروه‌های رقیب را رصد می‌کنند و آرمان بزرگ و واحدی هم وجود ندارد اما دارای ده‌ها آرمان کوچک هستند. 

ویژگی دیگر این است که رهبری واحد و مشخصی برای این جنبش وجود ندارد لذا احتمال هژمونیک شدن یک جنبش واحد دانشجویی همانند گذشته نیست اما اینها می‌توانند بحث‌های جدی ایجاد کرده و آن را به دستور کار فعالان اینترنتی تبدیل کنند. نکته دیگر اینکه دانشگاه‌های تهران به اندازه گذشته مرجع نیستند و در سطح دانشگاه‌های شهرستان‌ها نیز شاهد فعالیت‌های دانشجویی هستیم که اتفاقاً در آنجا علایق محلی اولویت بیشتری دارد. 

 

واقعیت این است که فعالیت در فضای مجازی می‌تواند مقداری از انرژی‌ها را تخلیه و از انگیزه برای فعالیت در دنیای واقع کم کند اما در عین حال سرعت بالای نشر اخبار و تحلیل‌ها و ساماندهی بیشتر نیروها می‌تواند منجر به هویت‌سازی‌های جدید شود. همچنین دختران و زنان دانشجوی نسبت به گذشته در این فضا حضور بیشتری دارند. نکته دیگر اینکه این گروه‌ها و کانال‌ها در فضای مجازی بسیار رادیکال و به شدت در حال رشد هستند.