«مخزن العرفان»، اولین و تنها تفسیر زنانه قرآن

به گزارش ایکنا، گرچه شواهد تاریخی گویای برگزاری جلسات تفسیر ویژه بانوان در قرون اولیه اسلامی است ولی وقتی فهرست مفسران نامدار چهارده قرن گذشته را مرور کنیم، تنها بانویی که نسبت به نگارش تفسیر کاملی از قرآن اهتمام داشته است سیده نصرت امین، بانوی مفسر و فقیه اصفهان است.

تفسیر «مخزن العرفان» اثر بانو امین در پانزده جلد و به زبان فارسی نگارش شده است.

درباره نویسنده

سیده نصرت امین‌ بیگم اصفهانی‌ معروف به بانو امین، مجتهده بود و از آیات عظام سید‌ ابوالحسن اصفهانی، شیخ عبدالکریم حائری یزدی، حاج میرزا علی آقا شیرازی، شیخ محمدکاظم شیرازی و آقا محمدرضا نجفی اصفهانی اجازه اجتهاد و روایت داشت. جایگاه علمی بانو امین به حدی بود که آیت‌اللّه سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و علامه امینی از او اجازه روایت دریافت کرده بودند.

از جمله خدمات این بانوی مجتهده؛ تربیت شاگردان، تاسیس حوزه علمیه خواهران در اصفهان، تاسیس دبیرستان دخترانه و نوشتن چندین کتاب در موضوعات مختلف از جمله مخزن العرفان است.

ویژگی‌های مخزن العرفان

تفسیر مخزن العرفان از تفاسیر جامع قرآن به شمار می‌آید كه به سبك بیانى و تحلیلى به تفسیر آیات پرداخته است. روند اصلى تفسیر، اخلاقى و عرفانى است. این تفسیر در آغاز، داراى مقدمه‌اى است كه در آن به انگیزه تألیف، فضیلت قرآن، مسئله تفسیر به رأی، ذو مراتب بودن تفسیر و برخى دیگر از مباحث علوم قرآنی اشاره شده است. شیوه بیان مسائل در این تفسیر، چنین است كه مؤلف در آغاز، ترجمه دسته‌اى از آیات را آورده، آن‌گاه وارد تفسیر مى‌شود و با بیان ساده و قابل فهم پیام قرآن را تشریح مى‌كند. نویسنده، گاه به كلمات ملاصدرا و برخى از فلاسفه و عرفا هم اشاره مى‌كند.

نویسنده درباره انگیزه تالیف این تفسیر و چگونگی آن می‌نویسد: «مدت زمانی بود که گاه و بی‌گاه در فکر بودم که تفسیر مختصری بنویسم و از کلمات آل‌عصمت‌(ع) اقتباس نموده و از بیانات مفسرین خوشه‌چینی نمایم که شاید به این واسطه از مفسرین و از متدبرین در قرآن محسوب گردم، لکن متاسفانه موانعی جلو راه خود می‌دیدم که طی این طریق پرخطر را متعذر، بلکه متعسر می‌پنداشتم. از طرفی ضعف نفس و فرومایگی سد راه می‌شد، از طرفی تهدید و منع شارع از تفسیر به‌رای جلوگیر بود و جرات وارد شدن در این وادی هولناک را نمی‌کردم، لکن از طرف دیگر حس طلب نمی‌گذاشت، راحت باشم. مدتی بین خوف و رجا بودم، گاهی حس طلب امر می‌نمود، گاهی خوف و جبن غالب می‌گشت و یاس کلی دامن گیرم می‌شد، لکن پس از آنکه مایوس شدم که بتوانم تفسیر کاملی بنویسم، نظر به اینکه «المیسور لا یسقط بالمعسور» بنا گذاردم اقتباس نمایم از مشکات انوار ولایت و اقتصار نمایم به ترجمه تحت اللفظی آیات و توضیح دهم بعض آیات محکمات را و پیرامون متشابهات نگردم».

غلبه نگاه عرفانی در مخزن العرفان

چنانکه اشاره شد روح حاکم و جنبه قوی در تفسیر «مخزن العرفان» بعد اخلاقی، درس سیر و سلوک و تربیت نفوس است که رنگ اخلاقی و تربیتی، این تفسیر را از دیگر زمینه‌های آن قوی‌تر ساخته است. اهتمام مفسر، در تربیت نفس انسانی و دور کردن آن از ظواهر فریبنده و مادیات و نزدیک کردن به ذات حق تعالی است.

وی در بیان مقام الهی و منزلت شخص، نزد پروردگار می‌گوید: «اهل معرفت گویند: هرکس خود را به صفت عبودیت شناسد، پروردگار خود را به صفت ربوبیت شناسد و هرکس خدا را به‌ عظمت و‌ بزرگواری و سلطنت شناسد، خود را به فقر و ذلت و مسکنت شناسد. از یکی از عرفا پرسیدند خدا را به چه چیز شناختی؟ گفت به این شناختم که هر وقت قصد معصیتی می‌نمایم، عظمت و جلال خداوندی را به یاد می‌آورم و از معصیت خودداری می‌کنم. آری اگر ذره‌ای از نور معرفت در قلبی بتابد اثر آن در ظاهر پدید می‌گردد و پدید شدن آثار، نتیجه ذوق و حال است، نه حاصل علم و تصور».

مجتهده امین در تفسیر خود از تفاسیر شیعه و سنی بهره برده و کلام آنها را ذکر کرده است. از جمله تفاسیر مورد استفاده او می‌توان به تفسیر ملاصدرا، مجمع البیان، تفسیر قمی، روض الجنان و روح الجنان، تفسیر عیاشی، کشف الاسرار، منهج الصادقین، المیزان، البرهان، جواهر التفسیر، روح البیان، تفسیر بیضاوی و در المنثور(سیوطی) اشاره کرد. وی در لابلای گفتارش از مفسران صحابه و تابعین چون ابن عباس، ابن مسعود و عکرمه نیز بهره جسته است.