«شواهد التنزیل» تفسیری روایی در بیان فضیلت اهل بیت(ع) در قرآن

به گزارش ایکنا، تفسیر «شَواهِدُ ألتَّنزیل لِقَواعِد ألتّفضیل» اثر حاکم حسکانی، یک نمونه از تفاسیر روایی اهل سنت است که به جهت اهتمام نویسنده به گردآوری روایات مناقب اهل بیت(ع) در قرآن کریم از سوی مفسران شیعه مورد توجه قرار گرفته است و علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار روایاتی از آن نقل کرده است. هدف حاکم حسکانی از انتخاب عنوان این اثر نشان دادن تفضیل و برتری پیامبر(ص) بر سایر پیامبران و فرشتگان و نیز برتری امامان معصوم به ویژه امام علی(ع) بر سایر مردم بوده است.

زندگی و زمانه حاکم حسکانی

قاضی ابوالقاسم، عبیدالله بن عبدالله حسکان قرشی عامری نیشابوری، از علمای بزرگ قرن پنجم هجری است. برخی او را از علمای اهل تسنن و پیرو مذهب حنفی می‌دانند و برخی دیگر او را از علمای شیعه می‌دانند که تقیه می‌کرده است. او از همان کودکی در محضر پدر و پدربزرگ خود به فراگیری علم و دانش مشغول شد و خود را آماده کرد تا یکی از چهره‌های بزرگ علم و دانش در جهان اسلام شد. حاکم حسکانی از علمای مشهور دوران خود بود. بسیاری از روات حدیث پای درس او می‌آمدند تا از او روایت بشنوند یا اجازه روایت بگیرند. او شیخی فاضل و دارای مجلس وعظ و خطابه بود و خود نیز از علمای فراوانی روایت شنیده و یا اجازه روایت داشت.

عبدالغافر بن اسماعیل، شاگرد مشهور حاکم حسکانی در کتاب تاریخ نیشابور می‌گوید: «من فهرست تصانیف و تالیفات استادم را به خط خودش دیده‌ام که به صد عنوان می‌رسید و در میان آنها مطالب ارزشمندی بود». از جمله تالیفات وی می‌توان به این عناوین اشاره کرد؛ شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازلة فی اهل‌البیت(ص)، فضائل شهر رجب، خصائص علی بن ابی‌طالب(ع) فی القرآن، تصحیح خبر رد الشمس و ترغیم النواصب الشمس.

انگیزه مولف از نگارش کتاب

مولف در خطبه کتاب انگیزه خود را چنین معرفی می‌کند: «برخی از دانشمندان که بر مردم ریاست می‌کنند و از بزرگان و پیروان مذهب کرامیه هستند در روزگار ما حلقه درس و بحث تشکیل داده‌اند و گروه زیادی از دانشجویان علوم دینی به گرد آنان حلقه زده‌اند. متاسفانه این شخص به ظاهر دانشمند با سخنان نادرست و عوام‌فریبانه به ساحت مقدس علوی خدشه وارد ساخته و یاوه‌گویی را به اعلی درجه رسانده و گفته؛ هیچ مفسری متذکر نشده که سوره هل اتی در شان امام علی(ع) و خاندان وی نازل شده است. وی پا را از این نیز فراتر نهاده و ادعا کرده که هیچ آیه‌ای در قرآن در شان اهل بیت فرود نیامده است.

بنده با شنیدن این سخن بسیار تعجب کردم و از جسارت و جرات وی حیرت کردم و سخن وی را بهتان بزرگ و دروغ سترگ قلمداد نمودم و منتظر اعتراض و انکار گسترده دانشمندان شدم ولی دریغ و افسوس که هیچ اعتراضی نشد و هیچ فریادی به گوش نرسید. تنها کسی که در این زمینه اقدامی کرد استاد بزرگم ابوالعلا صاعد بن محمد بود. وی برخی از شاگردانش را که در آن جلسه حضور داشتند سرزنش کرد و به این مقدار بسنده کرد و از نهی آنان چشم‌پوشی کرد با اینکه ایشان به مسئله امر به معروف و نهی از منکر اهتمام فراوان دارد. این قضیه موجب شد بنده احساس وظیفه نمایم و عزم را جزم نمایم تا پاسخ این شبهه را بصورت مستدل و مستند ارائه کنم و آن را در مجموعه‌ای گردآوری کنم. بدین سبب به جمع‌آوری روایات شان نزول مخصوص امام علی(ع) و خاندان وی پرداختم و به منابع گوناگون مراجعه شد و هر چه در این زمینه موجود بود در این کتاب گردآوری شد.»

فصل‌بندی شواهد التنزیل

حاکم حسکانی در آغاز کتاب خطبه‌ای به عنوان مقدمه مطرح کرده که در آن به نامگذاری کتاب و انگیزه تالیف اشاره کرده است و پس از آن شش فصل ترتیب داده است. در فصل نخستین اقوال و سخنان دانشمندان پیشین را پیرامون خصائص و فضائل امام علی(ع) مطرح می‌سازد که برخی از آنان عبارتند از عبدالله بن عباس، احمد بن حنبل، عبدالله بن عمر. در دومین فصل به سابقه علمی امام علی(ع) در دو حوزه تلاوت و حفظ قرآن می‌پردازد و روایات زیادی را بیان می‌کند.

در سومین فصل داستان گردآوری قرآن را برای نخستین بار توسط امام علی(ع) بعد از رحلت پیامبر(ص) و در اوائل خلافت ابوبکر مطرح می‌کند. در چهارمین فصل سخن از شناخت امام علی(ع) نسبت به معانی و حقائق قرآن و تخصص منحصر به فرد حضرت در علم به نزول قرآن در کلیه زمینه‌های گوناگون آن به میان می‌آورد. در پنجمین فصل اشاره‌ای گذرا به فراوانی اسباب نزول مربوط به فضائل امام علی(ع) و عترت او می‌کند که تفصیل آن را به اصل کتاب ارجاع می‌دهد.

وی در آخرین فصل به بیان این حدیث معروف می‌پردازد که مصداق بارز «یا ایها الذین آمنوا» که در 90 آیه تکرار شده، علی(ع) است و این حدیث را از طریق‌های گوناگون نقل می‌کند بطوری که متواتر محسوب می‌شود.

حسکانی سپس وارد اصل کتاب می‌شود و به ترتیب قرآن از سوره فاتحه تا سوره ناس هر آیه‌ای را که دارای شأن نزول ویژه اهل بیت پیامبر(ص) است مطرح می‌سازد، پس از آن به نقل اسباب نزول و روایات آن از طریق عامه و خاصه می‌پردازد. وی در نقل احادیث هیچ تعصبی به خرج نمی‌دهد و روایات را از طریق عامه و خاصه نقل می‌کند و تا جایی که مقدور باشد به کلیه منابع و مآخذ مراجعه می‌کند.