تفسیر تسنیم؛ مفصل‌ترین تفسیر در تاریخ اسلام

به گزارش ایکنا، شصت و سومین جلد تفسیر «تسنیم» اثر ارزشمند آیت‌الله جوادی آملی منتشر شد. این جلد به تفسیر آیات 14 سوره مبارکه قصص تا پایان سوره و همچنین آیات 1 تا 41 سوره عنکبوت اختصاص دارد. به همین بهانه نگاهی خواهیم داشت به ویژگی‌ها و امتیازات این تفسیر گراسنگ قرآن کریم.

«تفسیر تسنیم» یکی از مفصل‌ترین تفاسیر یا حتی مفصل‌ترین تفسیر قرآن کریم است که از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است. نام این اثر از آیه 27 و 28 سوره مطففین گرفته شده است: «وَمِزَاجُهُ مِنْ تَسْنِيمٍ عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ؛ و تركيبش از [چشمه] تسنيم است چشمه‏ اى كه مقربان [خدا] از آن نوشند».

این اثر گرانسنگ ماحصل جلسات تفسیری است که از سال 1359 آغاز شد و پس از چهل سال متوالی، در فروردین‌ماه سال 1399 به پایان رسید. تاکنون شصت و سه جلد از تسنیم روانه بازار نشر شده است و انتظار می‌رود تعداد مجلدات به قریب هشتاد و پنج جلد برسد. لازم به ذکر است سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان کنفرانس اسلامی آیسیسکو در سال 1385 تفسیر تسنیم را به عنوان «تحقیق برتر در عرصه مطالعات اسلامی و قرآنی» برگزیده است.

ماجرای شکل‌گیری «تسنیم»

آیت‌الله العظمی جوادی آملی در آخرین جلسه تفسیر خود، به داستان شکل‌گیری تفسیر تسنیم پرداخت. بازخوانی جریان این تفسیر از زبان مؤلف شنیدنی است؛

«در سال ۱۴۰۰ هجری قمری، بعد از اینکه طبق معمول درسی که در مدرسه سعادت که مرحوم سعادت در قم ساختند، به پایان رسید، من تنها نشسته بودم و شرکت‌کنندگان درس رفته بودند. هیچ فکر نمی‌کردم که فردای آن روز چه باید شروع کنیم! گفتیم حالا می‌رویم تصمیم می‌گیریم، دروس رایج عقلی و نقلی که آن روز داشتیم، فکر کنیم که چه کتابی را، چه درسی را، چه فقهی را، چه اصولی را، چه کلامی را، چه علوم عقلی را شروع کنیم!

همان جا که نشسته بودم دفعتاً به ذهنم رسید که ما تفسیر را شروع کنیم؛ نه قبلاً فکری داشتیم، نه با کسی مشورت کردیم، نه کسی به ما گفت. البته در طی سال‌ها و مذاکرات مسئله اینکه تفسیر باید رایج بشود، تفسیر باید گفته بشود در ذهن خیلی‌ها هست، اما آن روز نه من سابقه‌ام بود نه کسی به من گفت، نه کسی پیشنهاد داد. در آن روز به ذهن ما آمد که تفسیر را شروع کنیم. خدای سبحان این را در ذهن ما القا کرد ما در همان مدرس مدرسه مرحوم سعادت آملی شروع کردیم.

طولی نکشید که جمعیت بیش از وسعت آن مدرس بود، رفتیم مهدیه مرحوم آقای اسلامی، طولی نکشید که آنجا هم کافی نبود، رفتیم مسجد محمدیه، طولی نکشید که مسجد محمدیه هم کافی نبود در کوتاه‌ترین مدت ما از مدرس مدرسه سعادت به مسجد اعظم ـ ساخته آیت الله العظمی بروجردی ـ منتقل شدیم. الآن که روز جمعه بیست و سوم شعبان المعظم ۱۴۴۱ هجری قمری است تقریباً چهل سال این تفسیر طول کشید.»

ویژگی‌های «تسنیم»

تفسیر تسنیم از تفاسیر ترتیبی قرآن کریم به زبان فارسی است. روش محوری این تفسیر بر پایۀ اسلوب تفسیری علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، «روش تفسیر قرآن به قرآن» است. مفسر در کنار سه منبع اصلی خود یعنی قرآن، سنت و عقل در موارد پرشماری از ادبیات عرب و کلام فلاسفه و عرفا برای بیان مراد خود بهره گرفته است.

از ديدگاه مفسر تسنيم، منابع تفسير قرآن عبارت‌اند از «قرآن، سنت و عقل» و چون «منهج و روش تفسيری» هر مفسر، پيوند تنگاتنگي با «منابع تفسير قرآن» دارد، به اجمال می‌توان منهج تفسيری تسنيم را «منهج اجتهادی جامع» و دربردارنده «تفسير قرآن به قرآن»، «تفسير قرآن به سنت» و «تفسير قرآن به عقل» ناميد. در ميان اين سه شيوه، كارآمدترين آنها، «تفسير قرآن به قرآن» است، زيرا مهم‌ترين منبع تفسير قرآن، خود قرآن است كه مبيّن، شاهد و مفسر خويش است و در دستيابی به معارف قرآن اثری عميق دارد.

تأكيد بيشتر بر «تفسير قرآن به قرآن» هرگز به معنای نفی تفسير قرآن به سنت يا طرد تفسير قرآن به عقل و حتي به معنای عدم بهره گيري از علوم انسانی و دانش تجربی در تفسير قرآن نيست. به باور مفسر تسنيم، تفسير قرآن به قرآن، شيوه تفسيری پيامبر اكرم(ص) و اهل بيت (ع) است كه از هر خطای نظری معصوم و از هر لغزش عملی مصون بوده و در نتيجه پيروی از آنان لازم، حيات آفرين و نجاتبخش است.

شیوه تدوین کتاب بدین صورت است که مفسر نخست آیه یا آیاتی می‌آورد و آنگاه جایگاه علمی و عملی هر آیه را در فصلی جداگانه مورد بحث قرار می‌دهد. این تفکیک دسترسی به معنا و تفسیر هر آیه را آسان می‌کند، البته در مواردی هم مفسر چند آیه را به دلیل پیوستگی معنایی در کنار هم یاد می‌کند و سپس در چهار بخش تفسیر خود را ذیل آن پی می‌گیرد که عبارتند از: ۱- گزیده تفسیر؛ ۲- تفسیر؛ ۳- لطایف و اشارات؛ ۴- بحث روایی.

در تفسیر «تسنیم» آیات ترجمه نشده است. مفسر پس از آوردن آیه یا آیات، گزیده‌ای از تفسیر را پیش روی قرار می‌دهد و سپس در بخش «تفسیر» از ادبیات عرب و منابع آن به وفور استفاده کرده و معنا و مراد آیه را مفصل‌تر بررسی می‌کند. مرحله سوم یا بخش سوم با نام «لطایف و اشارات» آمده که اجتهادی‌ترین بخش تفسیر است. قدرت تحلیل، اشراف بر عرفان نظری و عملی و میدان‌داری مفسر در فلسفه و کلام به خوبی دراین بخش آشکار شده است. در بحث روایی که آخرین بخش از گفتار مفسر در هر فصل است، روایات را طبقه‌بندی کرده و در پایان به جمع‌بندی پرداخته و آن را تحت عنوان «الاشاره» آورده است.

نگاهی کوتاه به زندگی مولف اثر

عبدالله جوادی آملی فیلسوف، فقیه، مفسر قرآن، مدرّس حوزه علمیه قم و از مراجع تقلید شیعه در قرن پانزدهم هجری شمسی است. او از شاگردان آیت‌الله بروجردی، امام خمینی و علامه طباطبایی بوده و حدود شصت سال در حوزه‌های علمیه قم و تهران، علومی چون فلسفه، عرفان، فقه و تفسیر را تدریس کرده است. وی کتاب‌های بسیاری نوشته که تفسیر تسنیم و رحیق مختوم (شرح اسفار اربعه) از جمله آنها است.

جوادی آملی پس از انقلاب اسلامی ایران مسئولیت‌هایی چون عضویت در شورای عالی قضایی، مجلس خبرگان قانون اساسی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و مجلس خبرگان رهبری را برعهده داشته است. وی همچنین در دهه‌های هفتاد و هشتاد شمسی، امام جمعه قم بوده است. او در سال ۱۳۶۷ش، در سفر به کشور شوروی سابق، پیام امام خمینی را به گورباچف، رهبر وقت آن کشور رساند.