چرایی شیعی نامیدن شهر کوفه

به گزارش ایکنا، نعمت‌الله صفری فروشانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهگ اسلامی، 27 آبان ماه در نشست علمی «جریان‌های فکری و علمی کوفه»، گفت: تشیع از کوفه به سراسر نقاط جهان سرازیر شد چه در ایران مانند قم و چه در مناطق و شهرهای دیگر، گرچه برخی خواسته‌اند مدینه را مهم‌تر جلوه دهند ولی کوفه، مهم‌تر بوده است زیرا نقش برجسته هویت‌سازی شیعه امامیه در کوفه انجام شد؛ هویت‌سازی البته از زمان امام سجاد(ع) شروع و در دوره امام باقر(ع) شدید شد و اوج آن هم در دوران امام صادق(ع) است.

وی افزود: در این مقاطع، غیریت‌سازی از سایر فرق شیعه و اهل سنت صورت گرفت که کیسانیه و حسنیان و ... جزء گروه‌هایی بودند که از امامیه متمایز شدند. محور در این مسئله امام صادق(ع) بودند ولی عملاً در کوفه این کار انجام شد و بیشترین میراث حدیثی و فکری ما هم در کوفه تولید شده است. همچنین از نظر تعداد روایات، بیشترین گستره را در کوفه شاهد هستیم و از جهت راویان و کتب هم این مسئله وجود دارد.

صفری فروشانی ادامه داد: نجاشی مصنفین شیعه را در کتابش آورده است؛ او 1200 نفر را نام می‌برد که 381 نفر آنان با پسوند کوفی هستند و 121 نفر را هم می‌توان تشخیص داد کوفی هستند یعنی در مجموع 502 نفر کوفی هستند که کمتر از نصف آمار کلی خواهد شد و اگر مابقی را هم جست‌وجوی پیشرفته کنیم احتمالاً کوفی خواهند بود.

وی ادامه داد: از این تعداد 345 نفر مدح دارند یعنی توثیق شده است و تعابیری مانند ثقه ثقه و ... در مورد آنان به کار رفته است که این نشان می‌دهد راویان کوفی در میان شیعه جا افتاده و مورد قبول بودند. اگر این راویان کوفی را با یاران قمی و مدنی امام صادق(ع) مقایسه کنیم، سهم اندکی خواهند داشت. البته قم وام‌دار کوفه است و خاندان اشعری که بن‌مایه اصلی شهر قم را تشکیل می‌دهند از کوفه مهاجرت کرده‌اند.

کوفه از منظر علمی و فرهنگی

استاد جامعه المصطفی گفت: اگر آموزه علم و عصمت و رجعت، مهدویت و ... را ملاحظه کنیم، خواهیم دید که چقدر کوفیان در انتقال روایات مرتبط با این موضوعات نقش داشته‌اند لذا لازم است جریان‌شناسی علمی و فرهنگی از کوفه داشته باشیم برخلاف اینکه ما عمدتاً کوفه را با جریان سیاسی مخصوصاً عاشورا می‌شناسیم و این شعار در ذهن ما مانده است که ما اهل کوفه نیستیم علی تنها بماند.

صفری فروشانی با بیان اینکه روایاتی در مورد فضیلت کوفه از پیامبر و حضرت علی(ع) و ... داریم، تصریح کرد: همچنین روایات امام علی(ع) را می‌‎توانیم تاریخ‌گذاری کنیم زیرا کوفیان در ماجرای صفین و جمل امتحان خوبی پس دادند ولی در جریان حکمیت و پس از آن سستی کوفیان آغاز شد و امام هم از آن‌ها گلایه کردند. در دوره امام حسن(ع) و امام حسین(ع) هم کوفیان امتحان خوبی از خود پس ندادند البته توابین اقداماتی انجام دادند ولی این جریان کور باعث هدررفتن شیعیان شد و در سپاه مختار هم نقش شیعیان اصیل در برابر نقش موالی کمتر بود و همین امر هم سبب تحریک مصعب و در نهایت شکست مختار شد.

این سیره‌پژوه با بیان اینکه در حوادث سیاسی دیگری مانند قیام زید هم باز کوفیان خوش ندرخشیدند و او را تنها گذاشتند، اظهار کرد: شاید در مجموع بتوان گفت کوفیان در عرصه سیاسی پرونده خوبی از خودشان به جا نگذاشته‌اند یعنی غیر از دوران حضرت علی(ع)، در دوره امام حسن(ع) و امام حسین(ع) هم خوب عمل نکردند و البته این موضوع ربطی به مباحث عقیدتی شیعه ندارد.

وی با بیان اینکه بسیاری از قیام‌هایی که صورت گرفت ربطی به ائمه(ع) نداشت، افزود: مثلاً براساس مقاتل‌الطالبیین در دوره امام کاظم(ع)، حسین بن علی تلاش کرد رضایت امام کاظم(ع) را بگیرد ولی موفق نشد؛ البته نویسنده مقاتل‌الطالبیین چون زیدی مذهب است تلاش کرده است تا امام را نیرویی درجه دوم معرفی کند. همچنین محمدبن عبدالله تلاش کردند همراهی امام را داشته باشند و حتی در جلسه بیعت ابواء در سال 126 که عمده هاشمیان و علویان غیر از امام، بیعت کردند پدر محمدبن عبدالله توهینی هم به امام(ع) کرد. در جریان زید، امام همراهی کرده و از زید تعریف کردند و با خاندان ایشان همراهی داشتند ولی از اینکه قیام را تأیید کنند، چیزی نداریم بلکه نهی هم فرموده بودند. 

فضیلت کوفه در روایات

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه ما کوفیان را از منظر علمی و فرهنگی کمتر بررسی کرده‌ایم، اظهار کرد: اگر گفته شود که احادیث فضیلت کوفه زیاد داریم حتی تعجب خواهند کرد ولی محمدبن احمد بن خاقان یا ابراهیم بن محمد ثقفی، صاحب کتاب الغارات و ابن عقده و نجاشی کتبی در مورد فضیلت این شهر دارند.

صفری فروشانی با اشاره به گونه‌های تشیع، بیان کرد: اول تشیع عراقی است که به آن تشیع کوفی هم گفته می‌شود؛ اینها معتقد به حکومت خاندان حضرت علی(ع) بودند و در قیام‌ها هم دنبال علوی می‌گشتند؛ بسیاری از کوفیان غیر از مسائل گرایشی، رقابت منطقه‌ای هم داشتند و در زمان بنی‌امیه خود را رقیب شام می‌دانستند و حتی برخی مثلاً آموزه رجعت را بیش از آن که عقیدتی بدانند، آموزه‌ای سیاسی می‌دانند. 

دو تصور از رجعت

وی با بیان اینکه ما دو تصور می‌توانیم از رجعت داشته باشیم، رجعت افراد بد و خوب و دیگری رجعت دولت است، افزود: در رجعت اول، بعث بعد از مرگ است که اثبات آن سخت است گرچه امکان وقوع آن براساس آیات قرآن و عقل و نقل قابل اثبات است. در مورد رجعت دولت هم سیدمرتضی گفته است که افرادی به نزد من آمدند که قائل به رجعت دولت بودند؛ رجعت دولت می‌گوید دولت آرمانی که در زمان امام علی(ع) تشکیل شده بود ولی ادامه پیدا نکرده است در زمان آخرین حجت الهی یعنی حضرت قائم(ع) ایجاد می‌شود؛ اینها می‌گویند روایات نهی از قیام قبل از ظهور، قصد دارد بگوید دولت آرمانی ما که حکومت حضرت علی(ع)بوده است بعد از ظهور تکرار خواهد شد.

صفری فروشانی بیان کرد: تعابیری چون «معتقد بایابکم و رجعتکم» را هم دال بر این مسئله می‌گیرند. در بین کوفیان هم تصورشان عمدتا رجعت اشخاص بود که آن را بعید می‌دانستند و حتی جابربن یزید را وقتی می‌خواستند تنقیص کنند او را معتقد به رجعت می‌دانستند و انتساب آن را به ائمه(ع) بعید می‌دانستند ولی بعدها از ائمه(ع) چیزی در نفی چنین رجعتی سراغ نداریم و نگفتند ما چنین رجعتی را معتقد نیستیم.

صفری فروشانی اظهار کرد: در دوران امام صادق(ع)، کوفه با اینکه پایتخت بود ولی اولین شهر علمی در جهان اسلام بود و قم و مدینه و مرو و ... هم هیچکدام رقیب جدی برای آن نبودند. ابوحنیفه که الان بیش از 500 میلیون طرفدار دارد و کسانی چون سفیان ثوری و ..و برخی مانند ابن ابی شعبه.

استاد جامعه المصطفی اضافه کرد: از نظر مکتب‌داری فقهی و کلامی و حدیثی و ...در کوفه متولی وجود دارد؛ از نظر تألیفات هم تألیفات زیادی از اهل سنت و شیعه داریم؛ از نظر گونه‌های علوم مانند فقه و تفسیر و کلام و ... هم باز نقش کوفه زیاد است همچنین از نظر تأثیرگذاری بر مناطق دیگر مانند حجاز و بغداد و ... هم باز می‌بینیم این تأثیرگذاری کوفه زیاد است؛ مثلاً قاضی ابویوسف و زهیر و ... شاگرد ابوحنیفه بودند. مثلاً حسن و حسین بن سعید اهوازی و خیلی از اشعریون از کوفه آثار علمی شیعه را به قم آوردند و علی بن ابراهیم و پدر ایشان هاشم هم نقش زیادی در انتقال روایات داشتند.

کوفه هیچگاه واجد اکثریت شیعه نبود

وی با تأکید بر اینکه گرچه تشیع در کوفه خیلی بالیده شد و ظهور و بروز یافت ولی در همان زمان هم اکثر کوفه شیعه نبودند و پیرو مذاهب فقهی کسانی چون ابوحنیفه بودند، گفت: کوفه را شهر شیعه شمرده‌اند زیرا کسانی که شیعه هم نبودند متمایل به شیعه بودند؛ مثلاً وقتی زید قیام کرد ابوحنیفه 10 هزار درهم به او کمک کرد و از او حمایت داشت و گفت این خروج و قیام مانند خروج پیامبر(ص) در روز بدر است.  وقتی به او گفتند که چرا خودت شرکت نمی‌کنی گفت که چون امانت مردم در دست من است و معتقد به حکومت هاشمیان بود. رجالیون اهل سنت هم گفته‌اند اگر ما کسی را از راویان کوفی نشناسیم حمل بر تشیع می‌کنیم.

صفری فروشانی تصریح کرد: ما هیچگاه در مدینه از ابتدا تاکنون شاهد اکثریت شیعه نبودیم و بسیاری از خاندان‌های خود ائمه(ع) هم معتقد به امامت ائمه نبودند از جمله خیلی از برادران امام کاظم(ع)، امام صادق(ع) و امام رضا(ع) معتقد به امامت ایشان نبودند و اگر کسی مانند عبدالعظیم حسنی با چند واسطه ارادت به ائمه بکند هم ائمه و هم شیعیان خوشحال می‌شوند که یک فردی از حسنی‌ها  به ائمه پیوسته باشد. 

وی افزود: برخی اوقات به ائمه ما مانند امام صادق(ع) کنایه می‌زدند که چرا در خانه نشسته‌ای و قیام نمی‌کنی؟ آنها فعالیت سیاسی را در شمشیر و جنگ مستقیم و عدم تقیه می‌دانند لذا وقتی زید قیام کرد هم امام و صحابه ایشان به این قیام نپیوستند.

این سیره‌پژوه اظهار کرد: در تشیع عقیدتی و علمی، مرجعیت با امام صادق است و روایات از طریق پدرانشان به پیامبر می‌رسد لذا گذشتگان ما احادیث نبوی و علوی را که از غیر طریق اهل بیت[(ع) رسیده باشند، ضعیف می‌دانند همچنین امام صادق(ع) در دوران زندگیشان در هیچ شهری محبوب‌تر از کوفه نبودند و اینقدر که کوفیان امام را دوست داشتند در مدینه اینطور نبود و البته قم. نقطه قوت قم این است که یکدست بود و جز شیعه در آن نبود و حتی فرق انحرافی مانند واقفیه و فطحیه و غالیان و ... در قم یافت نمی‌شدند.

وی تأکید کرد: به همین دلیل روایتی در کافی کلینی داریم که از امام صادق(ع) فرموده است: مدینه حرم پیامبر و کوفه حرم من است.