مونتگمری وات؛ پژوهشگری دوران‌ساز در مطالعات قرآن کریم

به گزارش ایکنا به نقل از الدراسات الشرقیه، ویلیام مونتمگری وات(1909-2006)، شرق‌شناس مشهور اسکاتلندی، با اصلاح و شرح کتاب «درآمدی بر قرآن» تألیف ریچارد بل، استاد خود، تحولی بزرگ در مطالعات قرآن کریم ایجاد کرد.  

مهم‌ترین تحول را باید تأکید وات بر لزوم در نظر گرفتن عقاید مسلمانان در مورد الهی بودن قرآن کریم و همچنین نزول وحی بر حضرت محمد(ص) دانست. تا پیش از وات شرق‌شناسان انگلیسی قرآن را حاصل اندیشه حضرت محمد(ص) و نه وحی الهی می‌انگاشتند. 

شرح وات بر کتاب «درآمدی بر قرآن» اثر ریچارد بل

ریچارد بل (1876-1952)، شرق‌شناس بریتانیایی و مدرس زبان عربی در دانشگاه ادینبورگ در اسکاتلند بود. وی همچنین بین سال‌های 1907 تا 1921 به عنوان کشیش در کلیسا خدمت کرد. بل سال‌های پایانی خود را در دانشگاه ادینبورگ به مطالعه قرآن گذراند و بین سال‌های 1937 تا 1939 ترجمه خود را از معانی قرآن کریم منتشر کرد. در سال 1953 کتاب «درآمدی بر قرآن» را نوشت که تأثیر بسیار زیادی بر مطالعات قرآنی غرب گذاشت. مونتگمری وات، مستشرق اسکاتلندی و شاگرد بل، کتاب «درآمدی بر قرآن» را اصلاح و اندیشه مطرح شده در آن را بسط داد. 

کتاب بل به حدی اهمیت یافت که به هسته پژوهش‌های بعدی درباره قرآن کریم تبدیل شد، چرا که برای نخستین‌بار در دنیای انگلیسی‌زبان طول آیات و همچنین انسجام معنایی آیات در سوره‌های مختلف را مورد توجه قرار داد.

پژوهش بل درباره قرآن را می‌توان ادامه پژوهش مستشرق آلمانی تئودور نولدکه (1836-1930) دانست، وی در کتاب برجسته خود، «تاریخ قرآن»، مبنایی برای مطالعه علمی قرآن و فارغ از تعصبات پیشین شرق‌شناسان، گذاشت. این کتاب که نخستین جلد آن در سال 1856 انتشار یافت، تاکنون به بسیاری از زبان‌ها از جمله عربی و فارسی نیز ترجمه شده است.

وات در مقدمه‌اش بر کتاب استادش «مقدمه‌ای بر قرآن» که خود آن را تصحیح کرده و بسط داده است، می‌نویسد، با وجود تمایل خود و همچنین تأثیر از کار شاگردان نولدکه که کار وی را تصحیح و اصلاح کرده‌اند، او در این کار به دنبال تأیید و دنباله‌روی از استاد خود نیست بلکه با وجود تمام احترامی که به استاد دارد چرا که او بود که به وی زبان عربی را آموخت و استاد پایان‌نامه با عنوان «جبر و اراده آزاد در اوایل عصر اسلام» او بود اما در اینجا به دنبال نقد و سنجش اثر استاد خویش است و این کار را احترامی حقیقی به استاد خود می‌داند.

لذا وات به خوانندگان اطلاع می‌دهد که از طرف خود در کتاب صحبت و از بل، با ضمیر سوم شخص یاد خواهد کرد به‌ویژه هرگاه با او مخالف باشد. او گفته صمیمانه‌ترین کار برای عالمی مانند استادش این است که نظرات خود را جدی بگیرد و آنها را نقد کند.

 وات تأکید می‌کند که اگرچه او در کتاب از خود صحبت می‌کند و تنها چند قسمت وجود دارد که در آن تغییراتی ایجاد نکرده است؛ اما جوهر کتاب همچنان اثر اصلی ریچارد بل است. وات در دو بخش «محمد[ص] در مکه» و «محمد[ص] در مدینه» بخش‌هایی را به کتاب اضافه کرد که مربوط به اثر معروف خود درباره سیره حضرت محمد(ص) است.

نظریه وات درباره مطالعات قرآن

به گفته وات برجسته‌ترین تغییراتی که او در کتاب ایجاد کرده، تغییر در شیوه بیان کتاب است. چرا که بل به پیروی از شرق‌شناسان پیشین اروپایی قرآن را اثری از حضرت محمد(ص) توصیف و در کلام خود از قرآن نیز این رویکرد را دنبال می‌کردند.

 به گفته وات جهان مسیحیت نباید بدون دلیل خوانندگان مسلمان خود را خشمگین سازد و ازاین‌رو نباید قرآن را اثر پیامبر(ص) دانست. وات می‌نویسد که به نظر می‌رسد بل نیز تااندازه‌ای نظر شاگرد خود را درباره نبوت پیامبر پذیرفته است و لذا وات همه گزاره‌های کتاب «مقدمه‌ای بر قرآن» را مبنی بر این‌که حضرت محمد(ص) نویسنده قرآن است، تغییر داد و از آن حذف کرد، از جمله اظهاراتی که درباره منابع و تأثیرات احتمالی آثار بر حضرت محمد(ص) سخن می‌گفت.

وات معتقد است که ازآنجایی‌که قرآن شرایط، نیازها و اهداف متغیر مسلمانان را در طول سال‌های نزول خود منعکس می‌کند، طبیعتاً در سبک، محتوا و حتی آموزش تغییر می‌کند. ترتیب قرآن نیز با ت و زبان عربی مورد استفاده در قرآن به استثنای برخی از قسمت‌های دشوار به‌طورکلی روشن است.

وات معتقد است که کمتر کتابی مانند قرآن تأثیری گسترده بر روح انسان گذاشته است. قرآن کتابی است که مسلمانان آن را وحی الهی می‌دانند و در نمازهای یومیه و در دیگر مناسبات خصوصی و عمومی آن را می‌خوانند. آیات قرآن به شکلی گسترده به ادبیات و گفتار روزانه مسلمانان راه یافته است و ازاین‌رو باید به شکلی جدی به آن توجه کرد و آن را مورد مطالعه قرار داد.

وات می‌افزاید: قرآن «وحی‌»ای است که در مدت بیش از بیست سال گسترش یافت و در طی آن محمد[ص] از یک مصلح مذهبی ناشناس در زادگاه خود، مکه، به حکمران مذهبی و سیاسی مدینه و سپس پیامبری در سراسر شبه‌جزیره عربستان  و بعدها در جهان تبدیل می‌شود.

وات می‌گوید که سیره حضرت محمد(ص) نیز اهمیت بسیاری دارد و برای فهم قرآن بررسی دقیق آن ضروری است و به گفته وی تنها در بخشی از سوره مبارکه ضحی در آیات 6 و 7 و 8 درباره زندگی دشوار پیامبر(ص) پیش از بعثت مطالبی بیان شده است.

وی در ادامه به سیره نبوی از زمان بعثت تا رحلت ایشان و جمع‌آوری و کتابت وحی سخن می‌گوید و سپس به تقسیم‌بندی قرآن به سوره‌های مختلف، احزاب و جزءهای مختلف می‌پردازد.

وات در اثر خود سپس موضوع وحی و نزول قرآن را بیان می‌کند و نشان می‌دهد که باید به اندیشه مسلمانان درباره وحی و نزول قرآن احترام گذاشت و هرگونه بررسی خارج از این سیاق فهم قرآن و جایگاه آن در اندیشه اسلامی را با مشکل مواجه می‌سازد.

قرآن در این نگاه کلام الهی است که پیامبر اسلام نقش ابلاغ کننده آن را به بندگان خداوند دارد و نمی‌تواند به اختیار خود کلام الهی را تغییر دهد. این امری مهم در تاریخ فقه و اندیشه اسلامی است و دلیل اهتمام مسلمانان به حفظ قرآن کریم از تحریف را نشان می‌دهد.

وات در ادامه به نحوه تقسیم‌بندی قرآن به آیات مکی و مدنی و همچنین سوره‌ها و آیات مختلف و به‌ویژه حروف مقطعه قرآن می‌پردازد و به شکلی دقیق به بررسی سیاق نزول آیات و همچنین نحوه جمع‌آوری قرآن کریم می‌پردازد و آن را روشن می‌سازد.

میراث وات برای پژوهشگران قرآن

ویلیام مونتگمری وات، در شرح مشهور خود بر «درآمدی بر قرآن» اثر ریچارد بل، این اثر را به شکلی کامل متحول می‌سازد و برای نخستین بار در تاریخ آثار شرق‌شناسان اروپایی درباره قرآن کریم، این کتاب را کلام الهی و نه حاصل اندیشه پیامبر اسلام(ص) توصیف می‌کند و سپس با این فرض به شیوه نزول قرآن، جمع‌آوری، تقسیم‌بندی، حروف مقطعه و نقش قرآن در زندگی اجتماعی مسلمانان و تأثیر این کتاب بر اندیشه اسلامی می‌پردازد.

 این اثر مبنای بررسی‌ها و پژوهش‌های بعدی شرق‌شناسان اروپایی به‌ویژه در دنیای انگلیسی‌زبان بوده و تاکنون تأثیر آن باقی است.

 ترجمه از سعید عدالت‌جو