عدالت و رفع تبعیض از زبان امام صادق(ع)؛ شیرین‌تر از عسل

محمد قدرتی شاتوری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر فقه و حقوق به مناسبت سالروز شهادت‌ امام صادق‌(ع) در یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داده است به موضوع عدالت و انصاف در دیدگاه امام صادق(ع) پرداخته که در ادامه آن را می‌خوانید. 

 

رعایت عدالت، انصاف و رفع تبعیض‌ها جهت تحکیم روابط اجتماعی در سطح جوامع از جایگاه والایی برخوردار است؛‌ اگر افراد احساس امنی در خصوص اجرای عدالت و رفع تبعیض‌ها داشته باشند می‌توانند به همزیستی مسالمت‌آمیز نیز تقید عملی پیدا کنند چراکه احساس تبعیض نسبت به اشخاص یا گروهی موجب کینه‌توزی خواهد شد و عاملی برای از بین رفتن وحدت خواهد بود. 

 

عدالت‌خواهی و رفع تبعیض از جمله مهمترین ویژگی‌های مکتب امام صادق(ع)است. زندگی ایشان سرشار از نشانه‌های عدالت و رفع تبعیض است. با مطالعه در سیره و روایات امام صادق(ع) مشخص می‌شود که ایشان به منظور برقراری عدالت در همه زمینه‌ها، اهتمام جدی داشتند و در رفتار با مردم توجهی به نژاد، رنگ، سلایق و جنسیت نداشتند و رفع تبعیض‌ها و اهتمام به اجرای عدل سرلوحه برنامه‌های ایشان بوده است.

 

در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است که فرموده‌اند «العَدلُ أحلى مِنَ الماءِ يُصيبُهُ الظَّمآنُ» عدالت از آبى كه شخص تشنه به آن می‌رسد شیرین‌تر است. (الكافي،ج۲،ص ۱۴۶) حضرت تشبیه زیبایی بیان کرده‌اند؛ آب به عنوان مایه حیات، نماد ضرورت و نجات بخشی است و شخصی که تشنه است در لحظه وصول به آب، بالاترین لذت را احساس می‌کند زیرا جان او وابسته به آب است. عدالت نیز چنین نقشی در جامعه دارد چراکه جامعه بی‌عدالت مانند بیابانی خشک است که افراد در آن، تشنه انصاف و حقوق خود هستند. رسیدن به عدالت، همانند سیراب شدن، احیاگر جان جامعه است.

 

امام صادق(ع) در روایت دیگری فرموده‌اند «العَدلُ أحلى مِنَ الشَّهدِ، و أليَنُ مِنَ الزُّبدِ، و أطيَبُ ريحا مِنَ المِسكِ» عدالت از عسل شيرين‌تر، از خامه نرم‌تر و از مشك خوش‌بوتر است. (الكافي،ج۲،ص۱۴۷) امام(ع) در این روایت از سه تشبیه استفاده کرده‌اند؛ ایشان عدالت را از عسل شیرین‌تر دانسته‌اند و تحقق آن بیانگر احساس رضایت و خوشایندی در انسان است در تشبیه دیگر عدالت را از خامه نرم‌تر دانسته‌اند که به نظر می‌رسد به این نکته اشاره  داشته‌اند که در اجرای عدالت نباید از شیوه‌های خشک و سختگیرانه استفاده کرد بلکه با مدارا و ملاطفت می‌توان عدالت را اجرا کرد در تشبیه سوم عدالت را مانند مشک خوشبو و جذاب می‌دانند؛ یعنی با اجرای عدالت فضای جامعه پاک و زندگی اجتماعی زیبا خواهد بود.

 

در روایتی دیگر از ایشان نقل شده است «اِنَّ النّاسَ يَستَغْنونَ اِذا عُدِلَ بَيْنَهُمْ وَ تُنْزِلُ السَّماءُ رِزْقَها وَ تُخْرِجُ الاَرْضُ بَرَكَتَها بِاِذْنِ اللّه ِتَعالى» اگر در ميان مردم عدالت برقرار شود، همه بى‌نياز مى‌شوند و به اذن خداوند متعال آسمان روزى خود را فرو مى‌فرستد و زمين بركت خويش را بيرون مى‌ريزد. (الكافى، ج ۳، ص ۵۶۸) در این روایت عمق ارتباط بین عدالت اجتماعی و برکات الهی  بیان شده است و استقرار عدالت می‌تواند نظام هستی را به سمت تعادل و فراوانی سوق دهد.

 

در روایت دیگری فرموده‌اند: «َلاثَةُ اَشْياءَ يَحْتاجُ النّاسُ طُرّا اِلَيْها اَلاَمْنُ و َالْعَدْلُ و َالْخِصْبُ» سه چيز است كه همه مردم به آنها نياز دارند: امنيت، عدالت و آسايش. (تحف العقول، ص ۳۲۰) امام صادق(ع) در این روایت که نه یک توصیه اخلاقی بلکه نقشه راهی برای حکمرانی مطلوب است به سه نیاز اولیه و پایه جوامع اشاره کرده‌اند که از جمله‌ آنها امنیت و عدالت است که ثمره این دو در جامعه آرامش خواهد بود.

 

در سیره اقتصادی امام صادق(ع) نیز رعایت اعتدال و انصاف نیز مشاهده‌ می‌شود. در روایتی آمده است که امام(ع) یکی از یارانش به نام مصادف را با هزار دینار برای تجارت به مصر فرستاد. هنگام نزدیک شدن به مصر، مصادف و همراهان از کاروان بازرگانی دیگری فهمیدند کالایشان در مصر نایاب است. آنها پیمان بستند کالاها را با سود کمتر از صد درصد نفروشند و به این ترتیب مصادف هزار دینار سود کرد. پس از بازگشت مصادف دو کیسه هزار دیناری (اصل سرمایه و سود) را به امام(ع) تقدیم کرد. امام(ع) با پرسش از چگونگی کسب سود، وقتی از پیمان بازرگانان مطلع شد، فرمود «سبحان الله! آیا بر ضد مسلمانان پیمان می‌بندید؟» سپس فقط اصل پول را گرفت و سود را رد کرد و فرمود «کسب حلال سخت است، من به چنین سودی نیاز ندارم.»(کافی، ج ۵، ص ۱۶۱)

 

این روایت بر اهمیت انصاف در معاملات و حرمت سوءاستفاده از نیاز مردم تأکید دارد و اجرای عدالت تنها به مسئولین محدود نمی‌شود بلکه در بازارها، معاملات و روابط اقتصادی نیز  باید اجرای عدالت جریان داشته باشد.