نه انزوا، نه رهاشدگی؛ سیره فاطمی الگویی برای زن امروز

به گزارش ایکنا، زهره اخوان‌مقدم، استاد دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، شامگاه 16 آذرماه در نشست علمی «تجلی کرامت زن در سیره فاطمی» که از سوی مؤسسه بیت‌الغدیر برگزار شد، با تأکید بر اینکه در ایام ولادت حضرت زهرا(س) باید جلوه‌های شادی در خیابان‌ها و مجالس نمایان شود، اظهار کرد: الحمدلله مراسم عزاداری فاطمیه و بزرگداشت حضرت ام‌البنین(س) به‌خوبی برگزار شد و اکنون لازم است به فضای سرور بپردازیم و به جامعه روحیه بدهیم تا نوجوانان و جوانان احساس نکنند که دین و مذهب ما تنها محدود به گریه و اندوه است. باید تفاوت میان غم و شادی در جامعه به‌روشنی دیده شود.

وی درباره ذاتی یا اکتسابی بودن کرامت از نگاه قرآن، بیان کرد: کرامت دو گونه است؛ ذاتی و اکتسابی. کرامت ذاتی همان کرامتی است که خداوند در وجود انسان قرار داده است؛ مانند نعمت عقل و این حقیقت که انسان، انسان آفریده شده است نه حیوان. تعبیر قرآن در این‌باره «نفختُ فیهِ مِن روحی» است؛ گویی در وجود انسان پرتوی از وجود الهی دمیده شده است. البته منظور بنده، وحدت وجود به معنای فلسفی آن نیست، بلکه شبیه آن است که انسان بهره‌ای از اصل الهی در نهاد خود دارد؛ آنچه ما آن را «فطرت» می‌نامیم.

اخوان‌مقدم با اشاره به موضوع خلافت انسان به‌عنوان نشانه دیگری از کرامت ذاتی، اظهار کرد: در رأس این خلافت، معصومان قرار دارند؛ اما هر انسانی که در مسیر کمال گام بردارد، خود را به معصومان نزدیک کند و صفات الهی را در وجود خویش متجلی سازد، در این راه قرار می‌گیرد. در مقابل، افرادی مانند معاویه، یزید و ولید را نمی‌توان خلیفه‌الله دانست. خداوند غفور، رحیم، حکیم و دارای صفات الهی بسیار است و ما نیز می‌توانیم با کسب و پرورش این صفات در وجود خود، به خلافت الهی برسیم.

استاد دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم با اشاره به آیه «وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ…» ادامه داد: قرآن می‌فرماید؛ ما تاج کرامت را بر سر بنی‌آدم نهادیم و این آیه نیز مؤید کرامت ذاتی انسان است. از آنجا که این کرامت عطای الهی است، برای ما امتیاز و هنری محسوب نمی‌شود که بخواهیم به‌واسطه آن به تخریب طبیعت، کشتار حیوانات و رفتارهای مشابه دست بزنیم؛ بلکه باید سپاسگزار این نعمت باشیم، چرا که کرامت تنها زمانی ارزشمند است که در مسیر رضای خدا به کار گرفته شود.

اخوان‌مقدم با اشاره به کرامت اکتسابی بیان کرد: خداوند سه نعمت به انسان عطا کرده است که از طریق آن‌ها می‌توان به قرب الهی دست یافت؛ نعمت عقل، نعمت اختیار و اراده، و نعمت حیات که برترین نعمت‌هاست. این نعمت‌ها برای انسان مسئولیت‌آور است. حتی همین میکروفونی که اکنون در اختیار من است، اقتضا می‌کند سخنی برخلاف غدیر، معصومان و سیره حضرت زهرا(س) بر زبان نیاورم.

وی ادامه داد: ما در این زمینه چند مسئولیت داریم؛ نخستین مسئولیت در برابر خودمان است؛ اینکه با انسانیت خویش چگونه رفتار می‌کنیم و آیا به تهذیب نفس و رشد دادن آن می‌پردازیم یا خیر. نقل است که پرفسور حسابی حتی هنگامی که بر بستر بیماری بود، در حال یادگیری زبان بود. مسئولیت دوم ما در برابر خداوند است و باید در این بُعد، وظایف دینی خود را به‌درستی انجام دهیم.

وی افزود: مسئولیت دیگر ما در برابر سایر انسان‌هاست؛ از والدین و فرزندان گرفته تا همسایگان، دوستان، جامعه و همه اطرافیان. نوع دیگری از مسئولیت نیز مربوط به دیگر مخلوقات الهی است؛ از حیوانات گرفته تا جنگل‌ها، درختان و تمام طبیعت. فردی که در جنگل آتش روشن می‌کند و آن را رها می‌سازد و موجب آتش‌سوزی می‌شود، آیا وظیفه خود را در برابر نعمت طبیعت به‌جا آورده است؟ و آیا خداوند از چنین رفتاری خواهد گذشت؟

حتی در برابر انداختن یک کاغذ در جوی آب یا چیدن شاخه گلی در کنار خیابان هم مسئولیت داریم. نباید به حیوانات آسیب برسانیم و نباید بی‌مورد حیواناتی مانند سگ را وارد خانه کنیم.

اخوان‌مقدم درباره اهمیت فرد و جامعه و اینکه کدام‌یک بر دیگری تقدم دارد، افزود: این موضوع چنان اهمیت دارد که آیت‌الله جوادی آملی کتاب «جامعه در قرآن» را در همین‌باره نگاشته است. رابطه فرد و جامعه شبیه رابطه مرغ و تخم‌مرغ است؛ هر دو مهم‌اند و بر یکدیگر اثر می‌گذارند. اگر انسان دارای کرامت باشد و به مسئولیت‌هایی که گفته شد عمل کند، نتیجه آن جامعه‌ای دین‌مدار، انسانیت‌مدار و فاطمی خواهد بود.

وی ادامه داد: برخی می‌گویند حالا که وضعیت حجاب در جامعه مناسب نیست، رعایت من چه تأثیری دارد؟ اما حقیقت این است که هر یک از ما مسئولیت داریم و اگر هر کس به اندازه توان خود چراغی بیفروزد، مجموع این چراغ‌ها جامعه را روشن خواهد کرد. به همین دلیل، بزرگان ما نخواسته‌اند میان اهمیت فرد و جامعه یکی را مقدم بدانند تا نه فرد مسئولیت خود را بر گردن جامعه بیندازد و نه جامعه مسئولیتش را بر دوش افراد بگذارد.

رابطه حجاب و کرامت انسانی

استاد دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم با اشاره به موضوع حجاب و ارتباط آن با کرامت انسان اظهار کرد: طبیعی است که انسان اشیای گران‌بهای خود را می‌پوشاند. حتی افرادی که دو نوع خودرو شهری و غیرشهری دارند، معمولاً خودروی شهری را ارزان‌تر انتخاب می‌کنند تا کمتر در معرض باشد. این موضوع امری فطری است.

وی افزود: شکی نیست که خداوند زیبایی بیشتری به زنان بخشیده و خواسته است این زیبایی محفوظ بماند. زیبایی نعمتی الهی است و دختران و زنان ما نباید آن را آسان و رایگان در معرض دید نامحرم قرار دهند.

استاد دانشگاه تأکید کرد: البته باید در این زمینه فرهنگ‌سازی صورت گیرد؛ آن هم بدون زور و اجبار، زیرا روش‌های قهری نتیجه نداده و نخواهد داد.

اخوان مقدم با بیان اینکه حجاب واقعاً نوعی محدودیت ایجاد می‌کند، اما همین محدودیت موجب مصونیت نیز می‌شود، گفت: برای مثال، پوشیدن کفش ممکن است هنگام راه رفتن کمی سنگینی ایجاد کند، یا انسان نگران باشد که کفشش در جایی دزدیده شود یا حتی پا را اذیت کند؛ اما فرد عاقل ترجیح می‌دهد کفش بپوشد.

وی افزود: حتی لباس نیز نوعی محدودیت است. اکنون در برخی کشورهای غربی پارک‌های عریانی ایجاد کرده‌اند و افراد بدون پوشش، مانند حیوان، ظاهر می‌شوند؛ اما انسان عاقل چنین رفتاری را نمی‌پذیرد

اخوان مقدم با طرح این پرسش که «آیا روزه و نماز محدودیت نیست؟» ادامه داد: قطعاً محدودیت است، اما این محدودیت‌ها مصونیت به همراه دارد؛ زیرا انسان را از گناه دور می‌کند و عامل افزایش تقوا و کمال اوست.

وی تأکید کرد: بنابراین در مواجهه با نوجوانان و جوانان، به‌ویژه دختران، نباید بگوییم حجاب محدودیت نیست؛ زیرا آنان با عقل و تجربه خود این گزاره را نمی‌پذیرند اما اگر بدانند این محدودیتی است که به نفعشان است، راحت‌تر قبول می‌کنند.

وی افزود: باید حجاب را به‌عنوان یک مسئله عبادی مطرح کنیم، نه اینکه دائماً بگوییم «اگر حجاب نداشته باشی مردان به تو نگاه هوس‌آلود می‌کنند»، چون ممکن است پاسخ دهد «به من چه ربطی دارد؟ آن‌ها نگاه نکنند». اگر جوان ما بداند رعایت حجاب موجب رضایت خدا و یک دستور الهی است، آن را بهتر می‌پذیرد.

استاد دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم با بیان اینکه در موضوع حجاب دو نوع ظلم صورت گرفته است، اظهار کرد: دو نوع تقلیل‌گرایی درباره حجاب شکل گرفته است؛ نخست اینکه حجاب را فقط مخصوص بانوان می‌دانیم و دوم اینکه عفت را تنها به حجاب و زنان محدود کرده‌ایم. در حالی‌ که ممکن است زنی با وجود داشتن حجاب و حتی چادر، رفتارهایی انجام دهد که خلاف عفت باشد.

وی افزود: زمانی که کل جامعه، عفت ـ که اصل و ریشه است ـ را فقط متوجه زنان بداند و مردان را در این زمینه بی‌مسئولیت تصور کند، طبیعی است که برخی بانوان واکنش و احساس نارضایتی داشته باشند. حجاب شاخه‌ای از عفت است و مردان نیز باید رعایت کنند؛ چرا که اکنون برخی آقایان نیز آرایش‌های نامناسب داشته یا لباس‌های نامتعارف می‌پوشند.

وی افزود: ظلم دیگری که رخ می‌دهد این است که حجاب را امری فردی می‌دانیم نه اجتماعی. آیا برادر یا پسر ما در مواجهه با زنان بدحجاب یا بی‌حجاب آسیب نمی‌بینند؟ آیا آزادیِ بی‌ضابطه موجب ایجاد مشکلات نمی‌شود؟ اگر قرار باشد هر کس هر کاری خواست در اجتماع انجام دهد و بگوید پیامدهای آن به من ارتباطی ندارد، آیا حرف درستی است؟ من نمی‌گویم باید با اجبار و خشونت این مسائل را حل کرد اما وضعیت کنونی نیز قابل تحمل نیست. نکته دیگر اینکه حجاب یک طیف دارد و باید حداقل فقهی را ملاک قرار داد؛ نباید به کسانی که چادر ندارند «بی‌حجاب» گفته شود و باید توجه داشت که این طیف در سایر عبادات نیز وجود دارد.

پرهیز از افراط و تفریط

استاد دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم در ادامه با بیان اینکه دوری از سیره فاطمی به جامعه آسیب زده است، اظهار کرد: همه باید حضرت زهرا(س) را الگوی خود قرار دهند، اما رعایت چند نکته ضروری است؛ نخست پرهیز از افراط و تفریط و دوم اصلاح برداشت‌های نادرست از جایگاه زن در جامعه که به دینداری آسیب می‌زند. نباید نگاه برده‌گونه یا جنس دوم به زن وجود داشته باشد و این‌که گفته می‌شود زنان «ناقص‌العقل» هستند، اساساً سخن امیرمؤمنان(ع) نیست و به‌اشتباه به ایشان نسبت داده می‌شود. از سوی دیگر، نباید به سمت تفریط رفت؛ امروز چند اثر هنری یا فیلم باکیفیت درباره بانوی برگزیده ما حضرت فاطمه(س) تولید شده تا جوانان بتوانند از آن الگو بگیرند؟ در حالی که توجه و تمرکز به فوتبالیست‌ها و چهره‌های مشهور فضای مجازی بسیار بیشتر است.

اخوان‌مقدم بیان کرد: یکی دیگر از آسیب‌ها مربوط به نقش‌های خانوادگی است؛ نباید تمام مسئولیت‌های زندگی در خانه بر دوش بانوان باشد. اینکه هم فرزند تربیت کنند، هم مسئولیت بردن و آوردن آن‌ها به مدرسه و کلاس‌ها را بر عهده داشته باشند، و در عین حال صرفه‌جویی کنند و امور خانه و آشپزی را نیز انجام دهند، درست نیست. مسئولیت‌ها باید عادلانه تقسیم شود و با توجه به دوران بارداری، کمترین فشار و وظیفه بر دوش آنان قرار گیرد. از سوی دیگر، گفتار آرام و محترمانه میان زن و شوهر از وظایف مهم هر دو طرف است؛ متأسفانه برخی در حضور دیگران و حتی فرزندان، همسر خود را با بی‌احترامی خطاب می‌کنند و درگیری لفظی دارند، در حالی که این رفتار با سیره فاطمی سازگار نیست.

نه رهاشدگی و نه انزوا 

وی با تأکید بر سیره فاطمی در تبیین چهره زن افزود: حضرت زهرا(س) هم در خانه و هم در اجتماع بهترین رفتار را داشتند. چرا باید گفته شود که زنان تنها مسئولیت حسن‌التبعل و فرزندآوری را دارند و نباید برای خود درآمد یا شغلی داشته باشند؟ حضرت زهرا(س) بر این نکته تأکید دارند که نه انزوای زن درست است و نه رهاشدگی؛ نه زندانی‌کردن زنان مانند رویکرد طالبان، و نه بی‌بندوباری و رهاشدگی به سبک غرب.

استاد دانشگاه علوم و معارف قرآن با اشاره به دسته‌بندی سیره فاطمی اظهار کرد: نخستین بخش، عبودیت محض حضرت فاطمه(س) در برابر خداوند است؛ امری که با عبادت تفاوت‌هایی دارد و عبادت در حقیقت شاخه‌ای از عبودیت است. ما عبادت انجام می‌دهیم، اما در عبودیت کوتاهی می‌کنیم، در حالی که پیامبر(ص) نیز پیش از آن‌که رسول باشد، عبد خدا بود.

اخوان‌مقدم گفت: شاخه دوم سیره فاطمی، رفتار با همسر است و در این زمینه حضرت فاطمه(س) الگویی کامل به شمار می‌آیند. من این گلایه را به‌ویژه از برخی گویندگان آقا دارم که معمولاً جانب مردان را می‌گیرند. حضرت زهرا(س) به امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «ای ابوالحسن، من از خدا حیا می‌کنم که چیزی را بر تو تکلیف کنم که در توانت نیست.» آیا مردان نیز نباید امور و وظایفی را بر زنان تحمیل کنند که در توان آن‌ها نباشد؟

وی افزود: شاخه دیگر الگوسازی فاطمی، رفتار با فرزندان است؛ ایشان میان فرزندان هیچ تفاوتی قائل نمی‌شدند و هیچ‌یک را با دیگری مقایسه نمی‌کردند، چه برسد به اینکه فرزندان خود را با دیگران مقایسه کنیم. موضوع دیگر، رفتار با همسایگان است؛ با اینکه حضرت همسایگان خوبی نداشتند، اما می‌فرمودند: «الجار ثم الدار»؛ یعنی ابتدا خیر و صلاح همسایه را بخواهید، حتی اگر با شما به نیکی رفتار نکند. این خاندان حتی در برابر بدی نیز خوبی می‌کردند. همچنین در رفتار با کنیزان و خدمتکاران، حضرت کارهای خانه را میان آنان و خود تقسیم می‌کردند.

اخوان‌مقدم در پایان گفت: موضوع دیگر، رفتار با فقراست که نمونه روشن آن در سوره «انسان» و در ماجرای شب عروسی حضرت زهرا(س) بیان شده است. مسئله دیگر، رابطه با امام زمان(عج) است؛ حضرت فاطمه(س) جان خود را فدای امام خویش کردند. آیا ما نیز امروز به وظایف خود درباره امام زمان(عج) و زمینه‌سازی برای ظهور عمل می‌کنیم؟