روش های سه‏ گانه دعا برای غیر؛ بالاترین درجه ایثار در دعا

مجموعه سخنرانی‌هایی از مرحوم آیت‌الله آقا مجتبی تهرانی که طی ماه رمضان سال 1390 ایراد فرموده‌اند در دست است. با توجه به مطالب ارزشمند مطرح شده در این سخنرانی‌ها و موضوعیت این سخنرانی‌ها با ماه رمضان خالی از لطف ندیدیم که بر این سخنرانی‌ها مروری داشته باشیم.

مرحوم آیت‌الله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی در بخش اول از جلسه نهم این مجموعه سخنرانی‌ها عنوان کرده اند:

اعوذ بالله من الشیطان الرّجیم؛ بسم الله الرّحمن الرّحیم؛ و الحمد لله ربّ العالمین و صلّی الله علی محمّد و آله الطّیّبین الطّاهرین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین.

بسم الله الرّحمن الرّحیم؛ اللّهم صَلِّ عَلَی محَمّدٍ وَ آلِ محمَّدٍ و اسمَع نِدائی إذا نادَیتُک و اسمَع دُعائی إذا دَعَوتُک و أقبِل عَلَیَّ إذا ناجَیتُک فَقَد هَرَبتُ إلیکَ وَ وَقَفتُ بَینَ یَدَیک.

مروری بر مباحث گذشته
گفته شد که افضل اعمال در ماه مبارک رمضان، یکی تلاوت کلام الهی است که از مصدر وحی برای ابنای بشر نازل شده است و دیگری دعا و راز و نیاز کردن با خداوند و درخواست کردن از او است؛ چه دعای مأثور باشد و چه دعای غیر مأثور. این دو عمل از افضل اعمال در ماه مبارک رمضان است. بحث ما در جلسه گذشته درباره روش‎های دعا بود که معصومین در دعاهای مأثوره به ما آموخته‎اند. از پیغمبر اکرم نقل کردم که آنچه را که برای خود می‎خواهید، همان را برای غیر هم بخواهید. در آخر جلسه گذشته به مناسبت بحث، وارد بحث تقدّم و تأخّر نسبت به دعا برای غیر شدم و گفتم در دعا برای غیر سه حالت تصویر کرده ‏اند.
صور سه‏ گانه دعا برای غیر
صورت اوّل این بود که حاجتی را برای خودش بخواهد و همان را برای غیر هم بخواهد و بین خودش و دیگری فرقی هم در دعا نگذارد. گفتیم که این کار مانعی ندارد. البته در غیر از غفران، باید دیگری را مقدّم کرد، امّا در غفران همیشه خودم مقدّم هستم. آیات قرآن هم همین را مطرح کرده بود. این تصویر اوّل بود.
صورت دوم این است که غیر را بر خودم مقدّم بدارم و اصلاً حاجت خودم را ذکر نکنم و فقط از خدا حاجت او را بخواهم. چرا این کار را می‎کنم؟ جهتش این است که از معصومین به ما رسیده است که اگر شما از خدا حاجتی را برای غیر بخواهید، خداوند چندین برابر به شما عنایت می‎کند. پس انگیزه من از اینکه غیر را بر خودم مقدّم می‎دارم و خودم را حذف می‎کنم، این است که می‎خواهم چندین برابر نصیبم شود. این همان چیزی است که من از آن به «سوداگری» تعبیر کردم.
در این مورد جلسه گذشته یک روایت خواندم، این جلسه هم یک روایت می‎خوانم. روایت از پیغمبر اکرم (ص)  است که فرمود: «مَا مِنْ عَبْدٍ دَعَا لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ إِلَّا رَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِ مِثْلَ الَّذِی دَعَا لَهُمْ مِنْ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ مَضَى مِنْ أَوَّلِ الدَّهْرِ أَوْ هُوَ آتٍ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَة».[1] یعنی هیچ بنده‎ای نیست که برای مرد یا زن مؤمنی دعا کند، مگر این که خداوند از جانب هر مرد و زن مؤمنی که در گذشته بوده است یا در آینده تا روز قیامت می‎آید، مانند آنچه را که دعا کرده است به او باز می‎گرداند. چنین کسی انگیزه ‏اش از حذف خود در دعا این است که نمی‎خواهد چند برابر دعای تضمین‏ شده را رها کند.
ایثار در دعا
امّا صورت سوم که گفتم بالاتر از همه است، «ایثار در دعا» است. شاید این تعبیر را نشنیده باشید؛ «ایثار در دعا» یعنی فقط برای غیر بخواهم و هیچ نظری به خود نداشته باشم. برای این که مطلب روشن شود، مثالی می‏زنم. ما در روابط اجتماعی‎مان این‎طور هستیم که وقتی به یک شخص خاصّی شدیداً علاقه‎مند می‎شویم و بعد می‎فهمیم که مریض شده، می‎گوییم خدایا از عمر من بکاه و به عمر او بیافزا! در این دعا چیزی برای خود نمی‎خواهیم، بلکه از خود مایه می‎گذاریم.
یک‏وقت می‎گویی خدایا بر عمر او بیافزا، بعد هم می‎دانی هر سالی که به عمر او اضافه شود، طبق روایات چند برابر به عمر خودت اضافه می‎شود! این همان سوداگری است. امّا در این مثال می‎گوییم از عمر من بکاه و به عمر او بیافزا. معنایش این است که در اینجا هیچ نظری نسبت به خودم ندارم و به دنبال سوداگری و جلب منفعتی به خودم نیستم؛ بلکه برای او می‎خواهم، امّا نه برای اینکه چیزی نصیب من شود. چه بسا خود طرف نسبت به دیگری به همین حاجت نیازمندتر هم باشد، ولی با این حال هیچ نظری به خودش ندارد. این نوع خاصّی از دعا است که از آن به «ایثار در دعا» تعبیر می‎کنیم.

بالاترین نیکی دعا کردن در حقّ غیر است؛ با اینکه خود فرد محتاج و بلکه احوج به دعا است

در ذیل آیه شریفه «وَ یُؤْثِرُونَ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَة»،[2] روایتی از امام صادق(ع) داریم که حضرت فرمود: «هُمُ الْبَرَرَةُ بِالْإِخْوَانِ فِی حَالِ الْعُسْرِ وَ الْیُسْرِ الْمُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِم».[3] آنها کسانی هستند که چه در حال عُسر و چه در حال یُسر به برادرهای‎شان نیکی می‎کنند. بالاترین نیکی هم دعا کردن در حقّ غیر است؛ با اینکه خودش محتاج و بلکه احوج به دعا است، ولی برای خود نمی‎خواهد و نظری هم به خود ندارد.
ایثار، بالاترین مرتبه ایمان
ما در باب ایثار تعابیر جالبی می‎بینیم! این تعبیر از علی(ع) است که: «الإیثار أحسن الإحسان»؛ ایثار بالاترین احسان و نیکویی است. «و أعلى مراتب الإیمان».[4] ایثار بلندمرتبه ‏ترین درجه ایمان است. دو تصویر قبل هم با ایمان رابطه برقرار کرده ‏اند، ولی اینجا می‏ فرماید اینکه انسان در تقدیم غیر در دعا چنین حالتی داشته باشد، از بالاترین مراتب ایمان است. احسانی بالاتر از این نیست و مرتبه ایمانی بالاتر از این نیست.
لذا آیه شریفه هم راجع به علی(ع) و زهرا(س) است که می فرماید: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَة». پس در باب دعا نسبت به غیر داشتیم که آنچه برای خودت می‎خواهی، برای دیگران هم بخواه؛ بعد به نحوه خواستن و بعد هم به مقدّم داشتن غیر بر خود رسیدیم. تا اینجا همین‎طور سلسله‏ وار بحث کردم و گام به گام پیش آمدم.