دغدغه بهبودی در تصحیح همیشه وجود داشته است/ راه بهبودی باید تداوم یابد

شادی نفیسی، استادیار دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) در خصوص آشنایی با استاد بهبودی، گفت: از دوره کارشناسی ارشد در دانشگاه تربیت مدرس در سال‌های هفتاد و هفتاد و یک بوده است. برخی از دروس تفسیر و تحریف قرآن و آشنایی با علم قرآن در خصوص ایشان بودیم و من تنها یکی دو درس خدمت‌شان بودم.

وی ادامه داد: در دوره کوتاه آشنایی با توجه به جدید بودن بحث‌های رجالی ایشان و استقبال دانشجویان از صحبت‌های ایشان که درس‌های دیگر ایشان را پیاده کرده بودند، استفاده کردیم. بعد از پایان تدریس ایشان، جلساتی در منزل ایشان تشکیل شد که متأسفانه من خیلی موقعیتش را نداشتم که در این جلسات شرکت کنم، یکی دو بار در این جلسات شرکت داشتم، اما نتوانستم به دلیل محدودیت‌هایی که در رفت و آمد داشتم، خیلی گسترده از ایشان بهره ببرم.

نفیسی در خصوص روش آثار حدیثی‌شان و تأثیر این آثار در حوزه علوم قرآنی گفت: استاد بهبودی بحث‌هایی در حوزه آثار حدیث دارند که دیدگاه‌های‌ ایشان را منعکس می‌کند. هر کدام از کتاب‌های علل الحدیث و معرفت الحدیت اهمیت خودشان را دارند. در بین آثار حدیثی مجموعه صحاح‌ ایشان جایگاه ممتازی دارد.

این استادیار دانشگاه ادامه داد: ما در شیعه کتاب مستقلی که به علل حدیث بپردازد نداریم، گرچه در کارهای دیگر بحث‌هایی به این مسئله پرداخته شده است، از جمله در دروه معاصر اخبار دخیله است که در ضمن برخی مباحث به نوعی از اشکالات در حوزه حدیث عنوان شده است.

وی افزود: ما هیچ کتابی از گذشتگان نداریم که به علل الحدیث پرداخته باشد یا این عنوان را داشته باشد. کتاب استاد بهبودی ناظر به عیب‌های پنهان و دشوار احادیث است که محدثانی می‌توانند به این بحث بپرازند که خیلی متبحر باشند. در این حوزه و در تاریخ حدیث هم بزرگانی که علل حدیث داشته‌اند از بزرگان حدیث بودند، ما در حوزه اهل سنت افراد برجسته‌ای داریم.

نفیسی ادامه داد: این کار استاد بهبودی در حوزه کار حدیث شیعه خیلی متفاوت و ممتاز است. این کتاب راه را برای چنین نگاشته‌هایی باز کردند که ما در سال‌های اخیر نمونه‌هایی از این دست کتب را داشته‌ایم.

وی با بیان اینکه کتاب معرفه الحدیث به دیدگاه‌ها و بحث‌های رجالی پرداخته است که مانند هر اندیشمند دیگری موافقان و مخالفانی دارد، گفت: همه کتاب‌های رجالی که در دوره معاصر داشتیم مانند قاموس رجال شوشتری یا مامقانی این بحث‌ها را داشته‌اند. اما معرفت الحدیث خارج از ساختار همیشگی معجم‌هایی رجالی، بحث‌هایی علمی را در این زمینه شکل داده است و زمینه را برای بحث‌های بعدی و مناقشات در تاریخ حدیث و رجال ایجاد کرده‌اند.

نفیسی تصریح کرد: مجموعه‌ای که در خصوص کتب اربعه و گزینش احادیث صحیح کار انجام شده، کار ممتازی است و اهمیت زیادی دارد و در این اثر بررسی سندی و متنی صورت گرفته است.

وی افزود: این دغدغه وجود دارد که ما در شیعه خیلی نگاشته‌هایی که به این صورت مستقل به احادیث صحیح یا ضعیف بپردازد، نداشته‌ایم و کمتر کتابی حدیثی در حوزه حدیث شیعه به این صورت تدوین شده است.

این استاد دانشگاه تهران گفت: دغدغه اعتبارسنجی احادیث، یک دغدغه بسیار پیشینی است و همیشه در طور تاریخ در میان محدثان ما وجود داشته است و به عصر ائمه(ع) بر می‌گردد. افراد متعددی به ائمه(ع) مراجعه می‌کنند و در مواجهه با احادیثی که شنیده بودند از امام چاره‌جویی می‌کردند درباره این‌که احادیث را چگونه شناسایی بکنند یا به ارزیابی کتاب‌های حدیثی توسط ایشان بپردازند. بنابراین در حوزه حدیثی شیعه این دغدغه وجود داشته است.

وی افزود: خود شیخ کلینی، کافی را با دغدغه گزینش روایات‌ معتبر سامان‌دهی کرده است. پس این دغدغه همیشه وجود داشته، اما اینکه ما در تاریخ شیعه کتاب‌هایی با عنوان صحاح داشته باشیم، روش معمولی نبوده است، زیرا انتخاب حدیث صحیح یک امر اجتهادی است. در مورد خود کافی هم کلینی کوشش کرده است که حوادث صحیح را انتخاب کند، ولی این عنوان را بر کتاب خود ننهاده است.

نفیسی ادامه داد: در دوره معاصر، توجه به اینکه روایات را گزینش کنیم و روایت‌های صحیح را جدا کنیم، اهمیت صد چندانی پیدا می‌کند. یکی از دلایل این موضوع، مسئله استقبال عمومی به ویژه بعد از انقلاب اسلامی از کتاب‌های حدیثی بود و این کار لزوما اختصاص به افراد متخصص و توانمند ندارد. قبلا هم انحصاری نبوده، اما در دوره معاصر ما با اقبال عمومی مواجه بودیم.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: این کار آسیب‌هایی را به همراه داشت. افراد با توجه به علایق‌شان احادیثی را روایت می‌کنند و ناآشنایی عموم مردم با روایات صحیح باعث می‌شود تا روایاتی در جامعه گسترش ‌یابد که گاه به لحاظ حدیثی چندان معتبر نیست و این خطرات جدی در بر داشت.

پالایش آثار حدیثی زمینه هجمه مخالفان را از میان می‌برد

وی افزود: نکته دوم این بود که وجود چنین مراجعه‌ها  و نمونه‌هایی زمینه را برای هجمه مخالفان باز می‌کند و اگر ما خودمان اقدام به پالایش نکنیم، با چنین هجمه‌هایی مواجه خواهیم شد. این اقدام استاد بر گزینش احادیث بر اساس اعتبار اقدامی هوشمندانه تلقی می‌شود که اهمیت زیادی دارد. این اقدام ایشان با مخالفت‌هایی مواجه شد که بیشتر از سر احتیاط و نگرانی از برخی آسیب‌هایی بود که این رویکرد می‌توانست داشته باشد.

نفیسی با بیان اینکه اگر چه این احتیاط قابل احترام است، گفت: باید به شیوه دیگری آن را پی‌جویی کرد. کتاب بهبودی از اولین سنخ است که با یک نگاه پالایشی کتاب‌ها را گزینش کند. مجموعه منتخب احادیث از شیخ حسن فرزند شهید ثانی بر جای مانده است که با همین نگاه احادیث را از این مجموعه‌ها جدا کرده است. در دوره معاصر آثار آقای بهبودی کاستی‌هایی هم دارد و طبیعی است که در چنین گزینشی اجتهاد نقش مهمی دارد و افراد دیگری ممکن است نظر دیگری داشته باشند.

وی ادامه داد: کارهای دیگری که به تازگی انجام داده شده مانند کار آصف محسنی که جزء کتاب‌های برگزیده کتاب سال بود نیز از این دست است. ما کارهای دیگری از این دست داریم تا چیزی که در اختیار مردم عادی قرار می‌گیرند، مجموعه‌های پالایش یافته و گزینش شده‌ای باشد و از اعتبار سندی و متنی قابل اطمینانی برخوردار باشد.

نفیسی در خصوص نحوه تدریس و برخورد ایشان گفت: اولین نکته‌ای که در برخوردهای ایشان برجسته بوده، موضوع تواضع ایشان بود. به رغم همه دانشی که در حوزه حدیث داشتند، اما هیچ وقت برخوردهایشان با دانشجویان که اصلا در حوزه حدیثی شناختی نداشتند، تحقیرآمیز، تند و فضل‌فروشانه نبود.

وی افزود: نکته دوم این بود که با سؤال دانشجو برخورد نمی‌کردند و پذیرای سؤالات بودند. من در همه کلاس‌هایی که بودم، با توجه به بهره کم حدیثی ما، دانشجویان سؤالات بی‌ربط پرسیده می‌شد، اما هیچ وقت نمی‌گفتند این چه سؤالی است که می‌پرسی و با اهتمام توجه می‌کردند و فرصت پرسیدن می‌دادند و به خوبی آن را با توجه دانش کم ما و توجه جواب می‌دادند.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: نکته سوم روحیه علم‌پروری ایشان بود. استاد بهبودی بیست سال پیش که به ما درس می‌دادند، سن‌شان کم نبود، ولی با این حال روحیه علم و دانشجوپروری در ایشان محسوس بود. در منزل به دانشجویان وقت اختصاص می‌دادند، اگر چه قطعا زحمت برایشان درست می‌شد و این نشان از روحیه دانشجوپروری ایشان داشت و ما بعضا شاهد این هستیم که این روحیه‌های ارزشمند مورد غفلت واقع می‌گیرد.

نفیسی در پایان گفت: برای ما دانشجویان، بحث‌های حدیثی و رجالی استاد یک عرصه کاملا جدید بود، اولین بارقه‌های علاقه به بحث‌های حدیثی از کلاس ایشان آغاز می‌شد، خصوصا نگاه ناقدانه و پرسشگرانه ایشان باعث علاقه‌مندی و پی‌جویی و کسب دانش برای دانشجو بود. بسیاری از بزرگان که در زمینه حدیث فعالیت می‌کنند، از کلاس‌های استاد بهبودی استفاده کرده‌اند.