فهم موافقان و مخالفان روشنفکری دینی بنیاد مشترک دارد
گروه اندیشه: به گفته سیدجواد میری، روشنفکری دینی ضرورت امروز مسلمانان جهان است، اما فهم موافقان و مخالفان روشنفکری دینی مشترک بوده و بر مبنای تعریف اروپامحور از مدرنیته و دین مبتنی است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، نشست «آیا امروز روشنفکری دینی اهمیتی دارد؟» امروز ظهر در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با سخنرانی سیدجواد میری عضو این پژوهشگاه برگزار شد.
میری در آغاز صحبت‌هایش گفت: سوال اصلی که من به دنبال پاسخگویی به آن هستم این است که آیا امروزه روشنفکری دینی اهمیتی دارد؟ من این جا پیش‌فرض دال بر این که این پارادایم می‌تواند یا نمی‌تواند باشد ندارم. سوال این‌جاست که مراد ما از اهمیت چیست؟ آیا مراد اهمیت تئوریک است و یا دانشگاهی و حوزوی، آیا ما اساسا می‌توانیم از وجود روشنفکری دینی در مراجع سنتی شیعه در قم، نجف و جبل عامل باشیم؟ یا این گفتمان با حوزه مشکل دارد؟
آیا روشنفکری دینی مفهومی متناقض است
وی در ادامه افزود: در ادامه باید پرسید دین در این‌جا به چه معناست و چه مرزی با مذهب دارد، از سوئی دیگر مراد از روشنفکری دینی چیست؟ برخی معتقدند که باید به جای واژه روشنفکری، از روشنگری استفاده کرد، زیرا روشنفکری قابل جمع با دین نیست.
میری تصریح کرد: برخی معتقدند که دال مرکزی روشنفکری نقد در همه ساحات حیات بشری از جمله قدرت، علم، دین، فرهنگ و اعتقادات عمومی است، درحالی که دال مرکزی دین تعبد و پرستش و پذیرش است و تلفیق دین و روشنفکری دینی ممکن نیست.
وی افزود: از سوی دیگر برخی معتقدند که روشنفکری دینی ملغمه‌ای میان این دوست و از هر دو به صورت پراکنده نکاتی را دارد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ادامه داد: ما از دهه 70 از سویی مباحث جدیدی در حوزه روشنفکری دینی و از سویی دیگر تلاش برای حذف آن را شاهد بوده‌ایم. اما آیا واقعا ما تنها یک تعریف و تحقق از روشنفکری و دین داریم؟
بدیل روشنفکری دینی چیست؟
وی ادامه داد: آیا دین مجموعه‌ای کامل و بسته تعبدیی واحد است و یا امکا‌ن‌های دیگری نیز وجود دارد، از سوی دیگر تفکر نیز از بستری برخوردار است و تفکر انتزاعی بدون تاریخ و جامعه خاص ممکن نیست. باید پرسید با رد و حذف روشنفکری دینی، چه بدیل‌هایی برای ما وجود دارد؟
میری با بیان اینکه پیرامون کشور ما را قرائت‌های بنیادگرای سکولار و دینی فراگرفته است، گفت: در جنوب، شرق و غرب کشور قرائت‌های خشونت‌آمیزی مانند وهابیت، القاعده و داعش وجود دارد و در شمال کشور نیز یک رویکرد سکولاریستی میلیتانت با هر گونه رویش و پویش دینی مخالف است و آن‌را سرکوب می‌کند.
وی افزود: اگر در اروپا صحبت از سکولاریسم می‌کنیم، شاهد آن هستیم که در فضای عمومی این کشورها دین به حیات خود ادامه داده و فضای گفت‌وگوی ادیان وجود دارد، اما در کشورهای شمال کشورمان از جمله ترکمنستان، قرقیزستان و تاجیکستان، سکولاریسمی بنیادگرا حاکم است که به سرکوب مذهبی و دینی می‌پردازد.
تنها یک پارادایم از مدرنیته وجود ندارد
میری تصریح کرد: روشنفکری دینی با هر تعبیری اعم از نواندیشی دینی، روشنفکری مذهبی، فقه روز و ... یک دال و مخرج مشترک دارد و آن اصالت دادن به مدرنیته و تحولات انسانی است. این جریانات معتقدند انسان موجودی است که در تحولات تاریخی کنش‌گر است و می‌تواند آن را تغییر دهد.
وی ادامه داد: آیا ما باید وقتی صحبت از روشنفکری دینی می‌کنیم حتما باید یک پارادایم از آن را داشته باشیم و یا گزینه‌های دیگری نیز از آن داریم. برخی معتقد هستند، روشنفکری تابع یک پاردایم از مدرنیته است و در مقابل دین قرار دارد و جمع این دو نادرست است. ایشان معتقدند تنها یک پارادایم و الگو برای مدرنیته وجود دارد وآن یوروسنتریک یا اروپامحوری است. این یعنی تنها فرایند تحولات مدرن روش و الگوی اروپایی است به همین خاطر سنت روشنفکری غربی است و در سنت خاص تاریخی خود قرار گرفته و معنای خود را از آن می‌گیرد.
الگوی واحدی از دین وجود ندارد
میری با بیان اینکه می‌توان نقد‌هایی به نگاه اروپامدار وارد ساخت گفت: الگوی واحدی از دین نیز وجود ندارد، با نگاهی به آیه 260 سوره بقره می‌بینیم که ابراهیم(ع) که پیامبر علی‌العظم است به قیامت و شک ابراهیمی نیز در دل سنت‌های ابراهیمی وجود داشته است. ادیان در خود شک ابراهیمی را دارند و رو‌شنفکری‌دینی می‌تواند به پرسش و نقد نیز بپردازد، اما از سویی تکرار تجربه اروپا نباشد.
گفتمان روشنفکری دینی ضروری است
میری با بیان اینکه با توجه به شرایط امروز جهان اسلام، گفتمان روشنفکری دینی ضروری است، گفت: امروزه در بسیاری از دانشگاه‌های جهان اسلامی بدیهیات تجدد از قبیل حکومت قانون رد می‌شود و این مورد قبول جریان روشنفکری دینی است. امروز بدیل جریان روشنفکری دینی مانند 40 سال پیش بلوک شرق و غرب نیست و رقبایی مانند داعش، القاعده و ... را دارد.
وی ادامه داد: نقش تعقلی دیانت و نگاه ممزوج با حکمت در جهان اسلام باید احیاء و تقویت شود و در عرصه عمومی به عنوان بدیل مطرح شود و نباید گفت روشنفکری دینی مساوی سکولاریسم و لائیسته است. از آنجا که امروزه پارادام واحدی از تجدد و روشنفکری منفرد نداریم و امروزه صحبت از مدرنیته‌های متعدد است، روشنفکری نیز تنها یک قرائت و تحقق ندارد و از این رو تناقضی میان روشنفکری و دین پیش نخواهد آمد.
میری در پاسخ به سوال خبرنگار ایکنا در خصوص اینکه نگاه شما توصیفی یا تجویزی است و آیا شما روشنفکری دینی موجود یا ایدئال را بررسی کردهاید، گفت: در سال‌های اخبر یک عده‌ای در عرصه عمومی از سید‌جمال و جلال‌آل احمد گرفته تا ملکیان، سروش و شبستری در این حوزه قلم زده و به تولید ادبیات پرداخته‌اند، اما به نظر می‌رسد هم موافقان این جریان و هم مخالفان بر تفوق نگاه یوروسنتریک توافق داشته باشند در حالی که امروزه در حوزه اندیشه و جامعه‌شناسی ما دیگر یک مدل از تجدد ندرایم. از این رو من به دنبال احیا روشنفکری دینی در راستای قرائتی جدید از تجدد و دین هستم.
وی ادامه داد: در ایران سوتفاهم‌های زیادی در این خصوص وجود دارد، سخنگویان اسلام ناب محمدی و روشنفکران دینی هر کدام در پس ذهن‌شان در این مساله مشترک بودند که روشنفکری دینی یک مدل یوروسنتریک دارد. از این رو این مساله موجبات حذف جریان روشنفکری دینی را فراهم کرده است.
