تحلیل جامعه‌شناختی زیارت اربعین
گروه معارف ــ استادیار جامعه‌شناسی پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی به تحلیل جامعه‌شناختی زیارت اربعین پرداخت.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی ندا رضوی‌زاده ظهر امروز در نشست جامعه شناسی پیاده روی اربعین که در دانشکده علوم قرآنی مشهد برگزار شد، اظهار کرد: در سال ۹۳ یکی از همکاران ما در زیارت پیاده اربعین شرکت کرد و با تعدادی از زائران ایرانی که به این سفر مشرف شده بودند، مصاحبه‌هایی انجام داد؛ این در صورتی بود که تا آن زمان پژوهش تجربی در زمینه این زیارت پیاده انجام و منتشر نشده بود.
وی با بیان اینکه بعدا حاصل تحلیل این داده‌ها در مقاله‌ای با عنوان «و من طلبیده شده‌ام به زیارت رنج آلود» منتشر شد، اظهار کرد: ممکن است زیارت اربعین از منظر الهیاتی هم مورد بررسی قرار گیرد ولی در این پژوهش این زیارت از منظر جامعه شناختی بررسی شد.
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی با اشاره به اینکه زیارت در همه ادیان وجود داشته و بزرگ داشته می‌شود و امروز هم یکی از انواع مهم سفر و گردشگری در دنیا است، عنوان کرد: زیارت در ادیان دیگر کم و بیش شبیه همان چیزی است که ما در اسلام و به طور خاص در شیعه آن را تجربه می‌کنیم ولی با اندکی تمایز. زیارت در ادیان دیگر نیز دارای آداب، نمادها و رفتارهای خاصی است.
پیاده روی اربعین؛ اولین تجربه زیارت جمعی مستحبی پیاده شیعیان ایرانی
وی با بیان اینکه در زیارت پیاده جمعی وسیع ما تجربه‌ای در سده ها و دهه‌های گذشته نداشته‌ایم و شاید بتوان پیاده روی اربعین را اولین تجربه زیارت جمعی مستحبی پیاده شیعیان ایرانی دانست، گفت: اینکه مسیری به مسیر زیارتی معروف شود هم تجربه پرسابقه‌ای در میان ما نیست. در برخی از کشورها مانند ژاپن، اسپانیا و ایرلند مسیرهای زیارتی پیاده وجود دارد و مردم برای زیارت با پای پیاده به زیارتگاه‌های مشهوری در این کشورها می‌روند.
رضوی‌زاده با بیان اینکه در سال‌های گذشته اربعین گرامی داشته می‌شد ولی تا به این اندازه مورد استقبال مردم واقع نشده بود، تصریح کرد: در واقع در گذشته بیشتر عاشورا و تاسوعا با مراسم باشکوه مورد توجه مردم بود و اربعین در سایه عاشورا قرار داشت.
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی با اشاره به اینکه تا به امروز زیارت مستحبی که به صورت جمعی در بازه زمانی خاصی انجام شود، در میان شیعیان ایرانی وجود نداشت، ادامه داد: در واقع این شکل اخیر زیارت، امری متمایز و پدیده جدیدی است. این زیارت در کشوری برگزار می‌شود که ما ایرانیان تمایزهای قومی، زبانی، ملی، تاریخی و سیاسی فراوانی با آن داریم؛ کشوری که با ما منازعات جدی سیاسی و ژئوپولتیک تاریخی در دهه های گذشته داشته است، و این تمایزها و تفاوت‌ها منشأ مهم تنش و حتی جنگی هشت ساله و پرتلفات و پرخسارت بوده است.
رضوی‌زاده با بیان اینکه در این پژوهش تجربه‌های زائران پیاده و ادراکی که باعث شده آنان با همه چالش‌های موجود رهسپار این سفر شوند، مورد بررسی قرار گرفته است، خاطرنشان کرد: با اینکه برای این سفر تجربه تاریخی مشخصی وجود ندارد و مناسک معینی برای آن تعریف نشده است، ولی مردم همچنان مشتاق رفتن به این سفر هستند. حال سؤال اینجاست که چه چیز آنان را به این سفر ترغیب می کند؟
زائرانی که دعوت شده‌اند
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی با بیان اینکه در این پیمایش با ۳۶ زائر مصاحبه شده، گفت: بعد از تحلیل این مصاحبه‌ها، ادراکات این زائران از سه منظر قابل بررسی بود؛ منظر اول تجربه تعلیق امر مادی و زندگی روزمره است. معمولا برای یک سفر معمولی انسان از روزها قبل تدارک دیده و برنامه‌ریزی می‌کند ولی آن چیزی که بعضی زائران به آن اشاره می‌کردند، مفهوم «طلبیده شدن» بود.
وی ادامه داد: در مصاحبه با خانمی میانسالی در پیاده روی اربعین وی این چنین می‌گفت « اصلا اون که شکی درش نکنید که دعوتیه». این عنوان طلبیده شدن بارها توسط مصاحبه شونده‌ها تکرار شده است. در واقع آنان معتقد هستند آن چه موجب شده به این سفر بیایند خارج از محاسبات معمول مادی و رایج و روزمره است و از جنس امر قدسی و غیبی است و خارج از حیطه کنترل و اختیار آن ها بوده است. این «طلبیده یا دعوت شدن» گاهی در کلام زائران با مفهوم «لیاقت» به کار می‌رفت و به نظر می‌رسد مصاحبه‌شونده این‌گونه به سفر مقدس آمدن را نشانی از «مورد عنایت ویژه‌ی خداوند واقع شدن»، یا نشانه فضیلت و برتری اخلاقی خود می‌داند و به آن مفتخر است.
در پیاده روی اربعین مفهوم امنیت بازتعریف می شود
رضوی‌زاده گفت: همچنین در این بررسی از زائران سؤال شده بود که در شرایط ناامن منطقه چطور به این سفر می آیند؟ یکی از زائران اینطور پاسخ داده بود« امنیت هم مهمه، ولی وقتی بزنه به سرت میایی دیگه.» چنین اظهاراتی بار دیگر بر این امر دلالت می‌کند که از دید زائران، تصمیم به این سفر، خارج از چارچوب متعارف و حساب و کتاب ها و عقلانیت مادی امور روزمره صورت می گیرد.
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی ادامه داد: در واقع زائران بر این باور هستند که دست غیبی در این سفر وجود دارد که همه چیز را مدیریت می‌کند؛ لذا این ریسک را می‌پذیرند که با وجود ناامنی بازهم مشتاق این سفر باشند.
وی با اشاره به صحبت یکی دیگر از مصاحبه شونده‌های این پژوهش عنوان کرد: مرد میانسالی در پاسخ به سؤالی در خصوص وضعیت ناامن عراق گفت « عشق امام حسین طوری ه که اگه خود داعش و وهابیت اینجا حضور داشته باشن نمیتونن کاری بکنن چون معجزاتی که اهل بیت و امام حسین دارن اجازه نمیدن اینا [داعش] قدم از قدم بردارن». در واقع باور به حضور و عاملیت امر قدسی در قالب معجزه است که به چنین افرادی جسارت می‌دهد که پای در این سفر گذاشته و ترس و اضطراب خود را کنترل کنند.
رضوی راد با تأکید بر اینکه در این سفر زیارتی به رغم همه اختلافات تاریخی و قومی و ارضی، گویی این مناقشات از دید زائران و میزبانان به حاشیه رانده می شود، عنوان کرد: نکته تعارض آمیز آن است که منحنی استقبال ایرانیان از زیارت اربعین در سال‌هایی به اوج خود می‌رسد که منطقه با ظهور داعش و گروه‌های تروریستی ناامنی را تجربه می‌کند. پژوهش ما نشان داد زائران به شکل‌های مختلف، «امنیت» و «مرگ» را در این سفر بازتفسیر می کنند و بدین ترتیب آرامش می‌يابند و گام در این سفر پرخطر می‌گذارند. از جمله با بازتفسیر «مرگ» و فهم آن به مثابه «شهادت»، بر احساس ناامنی خود در این سفر غلبه میکنند و ترس خود را مدیریت میکنند، یا بعضی دیگر، شجاعت زائران و ریسک‌پذیری آن‌ها را در این شرایط ناامن به اراده‌ی غیبی خداوند یا امام حسین در قالب «معجزه» نسبت می‌دادند.
مسیر زیارت اربعین با مضمون شهادت پیوند دارد
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی با تأکید بر اینکه مسیر زیارت اربعین با مضمون شهادت پیوند دارد افزود: روایت تاریخی حادثه عاشورا و وقایع نقل شده از اربعین به خوبی با این تلقی که امروز هم کشته‌‌شدن در این مسیر شکلی از شهادت است سازگار است و به نظر می‌رسد این تلقی را تایید و تقویت می‌کرد. از جمله یکی از مشارکت کنندگان پژوهش اشاره می کند: « زن و بچه امام حسین روز چهلم رسیدن سر قبر امام حسین(ع). [زوار پیاده] میگن اگه کشته میشیم تو راه ها خاکمون کنن، هر جا شهید بشیم تو راه خاکمون کنن، تو راه ابوالفضل شهید بشیم، تو راه آقا ابی عبدالله شهید بشیم».
وی با اشاره به باز تفسیر دیگری که برای مرگ در این راه وجود دارد، اظهار کرد: برخی از زائران بر این باور بودند که کشته شدن در این مسیر در واقع زبانی برای بیان عشق و ارادت به امام حسین(ع) است؛ لذا اگر این سفر اینطور تفسیر شود، ترس کمرنگ می‌شود چراکه مرگ ابزاری برای ابراز وفاداری و اردت به اهل بیت(ع) است.
در زیارت اربعین به طور موقت قشربندی اجتماعی معمول برهم می‌ریزد
رضوی‌زاده با بیان اینکه از دید زائران آموزه‌های دینی نیز به رفتن به این سفر تشویق میکنند به روایات متعددی در این زمینه ارجاع می‌دادند، ادامه داد: یکی دیگر از مضمون‌های این سفر، تعلیق نظم سلسله مراتبی اجتماعی است. در حالت معمول، افراد در جامعه به طبقات و لایه های مختلفی تقسیم می‌شوند، از جمله نابرابری‌هایی در ثروت و منزلت اجتماعی بین افراد هست که گاه موجب تمایز و تفاخرجویی و جدایی‌گزینی است، ولی در این سفر افراد از هر قشر و طبقه اجتماعی در هم آمیخته می‌شوند و همه بدون توجه به موقعیت خود در کنار هم قرار می‌گیرند. در این شکل سفر، برتری‌جویی و تمایزهای منزلتی، طبقاتی، ملیتی و قومیتی به طور موقت تا حدی تعلیق می‌شود، در حالی که در شرایط عادی این تفاوت‌ها و تمایزها برای افراد بسیار مهم است، و اساسا در روال معمول زندگی اجتماعی، کمتر فرصتی برای این حد از درآمیختگی پدید می‌آید، ولی در این سفر چنین اختلاطی حاصل می شود و خود به جاذبه تبدیل شده است.
خدمت به زائر مایه مباهات عراقی هاست
رضوی‌زاده با بیان اینکه تحلیل برخورد میزبان با زائران نیز بسیار جالب و قابل توجه است، ابراز کرد: در واقع زائران از سوی کشور و مردمی میزبانی می‌شوند که کشوری توسعه یافته نیست و سال‌ها درگیر جنگ و ناآرامی بوده و مردم آن از سطح رفاه آنچنانی برخوردار نیستند ولی با وجود همه این موارد، در میزبانی چنان تواضع و سخاوت و مهربانی بی نظیری دارند که نظر زائران را به خود جلب میکنند.
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی با اشاره به اینکه در همه سفرها، حتی سفر حج، هرکس هزینه‌های سفر و خدماتی را که دریافت می کند می پردازد، گفت: در تجربه معاصر ما در سفرهای زیارتی نیز همه هزینه‌ها بر عهده خود فرد است و خدمات دهندگان فروتنی بی دلیل و بدون هزینه برای شما نخواهد کرد، ولی این سفر کاملا متفاوت است، و میزبان خدمت به زائر را مایه فخر و مباهات خود می‌داند و حتی چنان که در خاطرات بعضی زائران هست، بعضی میزبانان عراقی به متبرک بودن خاک پای زائر باور دارند.
وی با اشاره به مصاحبه یکی از دیگر از زائران در این پژوهش ادامه داد: یکی از مصاحبه شونده‌ها می‌گفت «ما دیشب رفتیم تو یه صحرا خونه یه مرد عراقی. اونا خیلی خوشحال بودن که ما خونه شونیم، حتی به همسایه هاشون میگفتن ما زائر امام حسین داریم.». زائران این تجربه را بسیار ویژه و نامتعارف و در عین حال جذاب توصیف می‌کردند، خصوصا که در بسیاری از موارد دیده می‌شود که میزبان با وجود محدودیت های مادی خود از زائران امام حسین(ع) پذیرایی می‌کند.
رضوی‌زاده با بیان اینکه برخی از زائران پذیرایی سخاوتمندانه میزبان عراقی را صورت زیبایی‌شناسانه‌ای از سوگواری برای امام حسین (ع) می‌دانستند، گفت: برخی از زائران نیز معتقد بودند که در واقع اشتیاق عراقی‌ها برای میزبانی، برای جبران خطای تاریخی‌شان بوده است.
رنج زیارت پیاده مقدس است
وی با بیان اینکه رنج این سفر از دید زائران رنجی مقدس است و این رنج مقدس حامل معانی متنوعی است، ابراز کرد: در بررسی ما، زائران سه معنای عمده به این رنج نسبت می‌دادند. از یک سو چشمداشت پاداش داشتند، برای مثال بعضی زائران براین عقیده بودند که با تحمل این رنج دعاهای‌شان مستجاب می‌شود، گناهان آنان بخشوده می‌شود؛ مورد عنایت و شفاعت اهل بیت(ع) قرار می‌گیرند، به بهشت ابدی و تقرب خداوند دست می یابند، و از اجر و ثواب برخوردار می‌شوند. البته هیچکدام از مصاحبه‌شوندگان مشخصا به حاجات مادی و دنیوی خود اشاره نکردند که با توجه به غریبه‌‌بودن مصاحبه‌گر طبیعی به نظر می‌رسد که مایل نبوده باشند در چنین مواردی صراحتا سخن بگویند.
رضوی‌زاده با بیان اینکه معنای دیگر در رنج مقدس مربوط به هویت است، اظهار کرد: مسیر پیاده روی اربعین یک مسیر معمولی نیست بلکه افراد با پا نهادن در این مسیر، گویی ناخودآگاه مسیر و ماجرایی تاریخی را بعد از صدها سال بازسازی کرده و بدین ترتیب خود را با تاریخ مذهبی و انسان‌هایی که هویت شیعی آنان را شکل می‌دهند، مرتبط می‌کننند.
استادیار جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی با بیان اینکه تحمل رنج در این سفر و بازسازی آن واقعه تاریخی نه تنها آنان را با خاندان و بازماندگان امام حسین (ع) بلکه با افراد حاضر در همین راه در زمان حاضر نیز پیوند می‌دهد، اظهار کرد: یک ویژگی این سفر زیارتی که آن را از بسیاری از سفرهای دیگر و حتی سفرهای زیارتی دیگر متمایز می‌کند آن است که این نه تنها سفری در طول جغرافیا (مکان)، بلکه سفری در طول تاریخ است. بنابراین زائران پیاده هم با اجتماع مذهبی خود در اعماق تاریخ و هم با اجتماع مذهبی معاصر خود پیوند برقرار میکنند و حسی از انسجام و تعلق به این اجتماع را تجربه میکنند.
رنجی که بیان عملی وفاداری است
وی خاطرنشان کرد: از سوی دیگر طبق روایت تاریخی عاشورا، امام حسین در مظلومیت، با یارانی اندک و در شرایطی سخت (تشنگی و همراهی زنان و کودکان) به شهادت رسیده است. یکی از مهم‌ترین عناصر روایت تاریخی عاشورا، خیانت اهل کوفه به رغم دعوت اولیه از او، و همراهی نکردن امام حسین در جنگ بوده است. اظهارات مشارکت‌کنندگان حاکی از این بود که آن‌ها به عنوان پیروان امام حسین با شرکت دراین پیاده‌روی، می‌کوشند در مقطع تاریخی کنونی با او یاران و خانواده‌اش همدل و هم‌تجربه شوند و همراهی و وفاداری‌شان به امام حسین را بازنمایی کنند، و بدین ترتیب نه فقط به طور ذهنی و زبانی، بلکه به طور عملی نیز یاریگری و سرسپردگی خود به پیشوای مذهبی خود را با شرکت در این سفر پررنج اعلام کنند.
رضوی زاده بیان کرد: آیینی جمعی که عواطف زائران را بر می‌انگیزدسومین مضمون اصلی در اظهارات مشارکت کنندگان، برانگیزندگی عاطفی مناسک جمعی زیارت است. به طور کلی مناسک جمعی دینی برانگیزانندگی عاطفی دارد و در آموزه‌های اسلامی هم تأکید فراوان بر انجام مناسک جمعی دیده می‌شود.وی ادامه داد: در این پژوهش بسیاری از زائران بر این باور بودند که گردهمایی این جمعیت عظیم بسیار عجیب است و سری خاص در آن وجود دارد؛ در واقع خود این ازدحام جمعیت از دید زائران جاذبه‌ای برای این پدیده است. در عین حال پاره‌ای از زائران به نقش تمهیدات نهادی در استقبال از این سفر صراحتا اشاره می کردند، از جمله از نقش و تاثیر تبلیغات رسانه‌ای، تسهیل و تسریع صدور روادید و حتی لغو روادید در روزهای منتهی به اربعین (در سال ۱۳۹۳) سخن می‌گفتند و به نظر می‌رسید این تمهیدات اثر معانی مذهبی-سیاسی این سفر را تقویت کرده بود.
وی با تأکید بر اینکه این حرکت جمعی از دید زائران یک بیان نمادین فرهنگی مسالمت‌آمیز است، گفت: با توجه به یافته‌های این مطالعه، به نظر می‌رسد در دنیای امروز که افسون‌زدایی شده است و با غلبه عقلانیت مادی و ابزاری مواجه هستیم و بسیاری از افراد نوعی بحران معنا را تجربه میکنند، ماهیت معناساز و پر رمز و راز این سفر، و جنبه‌های اجتماعی و عاطفی آن حاوی جاذبه‌های متعددی است که از جمله علل استقبال گسترده از این سفر به شمار می‌آید.
انتهای پیام
