ایکنا اسیر تفسیرهای قشری نشد / جامعیت رسانه دینی و لزوم توجه به تئوری «حقوق شهروندی»

 

---

اما آنچه برای این رسانه مایه مباهات است، اذعان بسیاری از مسئولان و کارشناسان به این مهم بوده که ایکنا همچون دانش‌نامه‌ای است که با توجه به ظرفیت عظیم و بی‌پایان فعالیت‌ها با محوریت قرآن، هر روز کامل‌تر می‌شود و به منزله حرکتی پویا در عرصه فعالیت‌های قرآنی شناخته شده است. اکنون، با گذشت ۱۷ سال از تأسیس این خبرگزاری، خوب است که نگاهی به مسیر طی شده این رسانه بیندازیم و راهی که پیش رو دارد و به این پرشش پاسخ دهیم که عملکرد صحیح چنین رسانه‌ای می‌تواند چه ثمراتی برای جامعه دینی داشته باشد؟

عماد افروغ، جامعه‌شناس و نظریه‌پرداز علوم اجتماعی، در گفت‌وگو با ایکنا، به شهود عینی خود از سال‌های متمادی فعالیت این رسانه اشاره و اظهار کرد: این خبرگزاری رسانه‌ای بوده که اسیر خباثت‌های سیاسی و تفسیر‌های قشری نشده است، خودِ من با هر رسانه‌ای مصاحبه کرده‌ام تن و بدنم لرزیده است، چرا که گاهی صداقت و اخلاق در انتشار مطلب رعایت نمی‌شود. باید بگویم؛ من صاحب شتران خویشم و به دیگران کاری ندارم. لذا تمامی گفت‌وگو‌های حساس و ظریفم را بی‌دغدغه با این رسانه در میان گذاشته‌ام و خروجی کار در این رسانه منتشر شده است. مطالبی که از من در این رسانه نشر یافته در جایی منتشر نشده، از جمله بحث‌هایی درباره تحول ساختار خبرگان، دیالکتیک دلیل و علت و یا حتی هرمونوتیک دینی، که همه این‌ها برای نخستین‌بار توسط این رسانه پیگیری و منتشر و بعد‌ها تبدیل به مقالات علمی شد. اگر این رسانه و سؤالات خوب آن نبود، برخی پاسخ‌های من مکتوم باقی می‌ماند. پرسش‌های خوب، پاسخ‌های کارشناس را از مکنونات درونی او بیرون می‌کشد.

برخی روشنفکران به جای تولید اندیشه، ترویج اندیشه کرده و مروجان اندیشه بوده‌اند، اما اینکه آیا مروج خوبی بوده‌اند، مورد سؤال است!

افروغ به بیان برخی کارکرد‌های رسانه دینی پرداخت و افزود: با توجه به هجمه‌هایی که به دین صورت گرفته و لزوم روشنگری در این زمینه، قطع نظر از اینکه ریشه آن چه بوده، ناگزیر هستیم با این هجمه‌ها در فضای علمی و رسانه‌ای مقابله کنیم. برخی شبیه‌سازی‌ها صورت می‌گیرد که یا باید تحمل کنیم، چون آسان‌ترین کار همین است و نهایتاً آنچه را در غرب رایج است مبنا قرار و آن را نشر دهیم و یا دست به روشنگری بزنیم. نکته حائز اهمیت این است که برخی روشنفکران به جای تولید اندیشه، ترویج اندیشه کرده و مروجان اندیشه بوده‌اند، اما اینکه آیا مروج خوبی بوده‌اند، اکنون محل بحث نیست.

وی ادامه داد: دفاع از دین کار آسانی نبوده و توجه به کارویژه‌های مطلوب دین، کار هر کسی نیست، بسیار باید مراقب بود و این را مدنظر داشت که حساب دین از دینداران جداست و این جدایی ظرافت‌هایی دارد و شاید هر کسی نتواند در عمل و به صورت روش‌مند، بین دین و دینداری تمایز قائل شود.

 

 

این جامعه‌شناس با تأکید بر اینکه در فهم دین و شناخت تفاوت‌های میان دین و دینداری، ناگزیر به پیش‌فرض‌هایی روی می‌آوریم، گفت: قطع نظر از شبیه‌سازی‌ها و به تبع آن حملاتی که صورت گرفته، به طور کلی دفاع از دین و اسلام کار آسانی نیست و کسی که به دفاع از این دو می‌پردازد، باید بهره‌ای از دین و جوهر آن برده باشد، در واقع از قواعد و ارزش‌های دینی و اخلاقیات دینی بهره‌مند شده باشد و این بهره نصیب هر کسی نمی‌شود. چنین فردی، پیش از ورود به حوزه دین، باید استعداد و قابلیت و فعلیتی داشته باشد که در اخلاقیات، معنویت، صداقت و ارزش‌های متعالی بشری قابل جستجوست. امیدوارم کسانی که از حریم دین دفاع می‌کنند متوجه این معنا بوده و‌ خودسازی لازم را داشته باشند.

وی با بیان اینکه کار ویژه‌های ادیان متنوع است و بستگی به هر کدام از ادیان دارد، اظهار کرد: با توجه به تفاوت ادیان، کارویژه‌ها متفاوت و متنوع است و شاید بتوان گفت همان‌طور که عالمان دین سه مأموریت، وظیفه و یا مؤلفه را برای دین قائل می‌شوند که همان عقاید، اخلاقیات و احکام است، کسانی که رسانه دینی را هدایت می‌کنند نیز باید به جهان‌بینی، اخلاقیات، ارزش‌ها و احکام توجه کنند و البته اختلاف عقیده نیز وجود دارد و این مناقشات همواره خواهد بود، اما می‌توان اولویت را به جهان‌بینی و هستی‌شناسی دینی دهیم و یا یک پله بالاتر، متوجه اخلاقیات بود و حتی بعدتر وارد فقه هم شد. نباید اسیر رفتارگرایی و لفظ‌گرایی در تفسیر شد و بیشتر به جوهر و معنا توجه کرد، این معنا هم بیشتر در ابعاد عقاید، ارزش‌ها و اخلاقیات یافت می‌شود. با این توضیح، رسانه‌ای دینی و موفق است که شناخت اولیه و توجه به تقدم و تأخر در این زمینه را داشته باشد و اگر این تفکر اصولی و معنایی و ذوبطن دانستن قرآن و فهم وجه استعاری آن، با شناخت انسان همراه شود، کارکرد رسانه دینی بسیار متفاوت خواهد بود.

برخی رسانه‌های دینی، در داخل و خارج، دل‌مشغولی‌هایی حول مسائلی دارند که نشان‌دهنده اسیرِ صورت و لفظ شدن و قائل بودن به تفسیر‌های قشری توسط آنهاست. در عین حال، برخی رسانه‌های دینی این اسارت را ندارند که از جمله آنها ایکنا است

به گفته عماد افروغ، اگر رسانه دینی موفق عمل نکند، آفت‌های درون دینی و برون دینی به همراه خواهد داشت. برخی رسانه‌های دینی، در داخل و خارج، دل‌مشغولی‌هایی حول مسائلی دارند که نشان‌دهنده اسیرِ صورت و لفظ شدن و قائل بودن به تفسیر‌های قشری توسط آنهاست. در عین حال، برخی رسانه‌های دینی این اسارت را ندارند؛ از جمله ایکنا. به عقیده من رسانه این رسانه، صرف نظر از ضرورت شکل‌گیری آن، فارغ از برآیندی که از نتیجه آن استنباط می‌شده، هیچ‌گاه اسیر تفسیر‌های قشری نشده است.

وی افزود: در جامعه‌ای که سابقه دیرینه دینی دارد و اکنون حکومت دینی در آن شکل گرفته، حضور چنین رسانه‌ای مهم است، اما اگر تفسیری که از دین در رسانه دینی ارائه می‌دهیم، مضمونی به دست دهد که زیبنده نظام و جامعه دینی نباشد، دچار نقض غرض خواهیم شد.

‌

 

‌این نظریه‌پردازی حوزه علوم اجتماعی با اشاره به آفت‌های برون‌دینی در جریان عدم موفقیت رسانه دینی، بیان کرد: وای بر رسانه‌ای که با گروه و جناحی ببندد، وای بر رسانه دینی که با قدرت گره بخورد و قدرت نقادی و پرسشگری خود را از دست دهد و یا اسیر مصلحت‌اندیشی‌های کاذب شود. هر آسیبی در این حوزه، دامن دین را هم می‌گیرد، اگر چه آسیبی به جوهر دین وارد نمی‌شود، اما روی اقبال و ادراک مردم اثر می‌گذارد. بسیاری از افراد، متوجه نمی‌شوند کدام رسانه در خدمت واقعی دین و جامعه دینی است و کدام یک در خدمت منافع عده‌ای! و همان‌طور که «اِذا فَسَدَ العالِم، فَسَدَ العالَم»، اگر رسانه دینی هم فاسد شد، مخاطبانی هم که به این رسانه توجه می‌کرده‌اند، به مسیر غلطی رهنمون خواهند شد.

افروغ با بیان اینکه امروزه در معرض خطرات زیادی قرار داریم، گفت: جامعه ما، اسماً دینی است، اما رسماً نمره خوبی ندارد و از آن عصمت و معنویت لازم برخوردار نیست و شاید این امر به دلیل سیاست‌زدگی و گره‌ای که دین با سیاست خورده و مراقبتی که از آن صورت نمی‌پذیرد، است. موافق حاکمیت سکولار نیستم، که البته هیچ نظامی در دنیا سکولار نیست. اما اینکه عملاً و علناً پرچم ادغام دین و سیاست در کشور ما بلند می‌شود، این نیازمند مراقبت است و این مراقبت‌ها باید درونی و بیرونی باشد. حساسیت‌های زیادی وجود دارد که باعث شده در حیطه اخلاق و معنویت نمره خوبی نداشته باشیم. در شرایط غیرعادی دینداری کهن و دیرینه، به ما کمک می‌کند، اما در شرایط عادی نمره خوبی نداریم. عمدتاً هم به مردم مربوط نیست، بلکه به حاکمان در هر دوره برمی‌گردد.

وی افزود: رسانه دینی نباید اسیر مصلحت‌اندیشی، قدرت‌زدگی، سیاست‌زدگی و امنیت‌زدگی شود. چنین رسانه‌ای باید منتقد بماند، باید فاصله‌ها را ببیند و اگر مأموریت‌هایی برای او تعریف شده، باید ارزیابی کند و ببیند که مثلاً اگر موضوع جامعه است، این جامعه تا چه اندازه از جهان‌بینی دینی برخوردار است و تا چه اندازه توحید در آن جریان دارد و یا معرفت خدا در آن چقدر غالب بوده و اخلاقیات دینی حکم‌فرماست؟

افروغ ادامه داد: اشتراک‌هایی بین اخلاق به معنای عام و اخلاق دینی وجود دارد، اما اخلاق دینی، نافی اخلاق، به ما هو اخلاق، نیست. ممکن است تأکیدات ویژه‌ای بر برخی فضائل بشری داشته باشد که شاید اخلاق متداول تأکیدات کمتری داشته باشد. برای مثال اخلاقی داریم با عنوان اخلاق طلایی که مورد تأکید دین مبین اسلام هم هست و آن قاعده است که می‌گوید هر چیزی برای خود می‌پسندی برای دیگری هم بپسند و بالعکس. اما اصلی بالاتر از این داریم که از آن به عنوان «ایثار» و «گذشت» یاد می‌کنیم؛ «وَ یُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ»؛ و دیگران را بر خویشتن مقدم مى‌دارند، هر چند خودشان نیازمند باشند. این را ادیان متوجه می‌شوند، آن تأکید اولیه حالت فردی دارد و این نوع‌دوستی است. بشر، به ماهو بشر، نوع‌دوستی را می‌فهمد، اما در دین تأکید ویژه بر آن شده و در اسلام و شیعه تجلیات بالایی در این مورد داریم و اوج ایثار را که امام حسین(ع) است می‌بینیم.

وی گفت: بر همین اساس، رسانه دینی باید مقایسه کند و بسیار شجاعانه و حقیقت‌گرایانه به ارزیابی بپردازد و نقد کند، و نان به نرخ روز خور و باری به هر جهت نباشد. اگر از حقیقتی که با دین گره خورده، دور شود، کار دینی و روشنفکری ناب، به معنای واقعی کلمه نکرده است. این رسانه باید نیاز‌های عمومی و دینی مردم را احصا کرده و بشناسد. البته این نیازها، صرفاً در حد پاسخگویی به چند سؤال دینی و بالا رفتن جهان‌بینی دینی فرد نیست، دین باید متوجه نیاز‌های معاش مردم باشد و رسانه به این مسئله بپردازد که آیا از شعارهای دین، عدالت اجتماعی نبود؟ دین دارای جامعیت است و عطف به این مسئله، رسانه دینی نیز باید جامعیت داشته و دارای تئوری باشد. این تئوری‌ها مختلف است و رسانه دینی باید مشخص کند کدام تئوری را دنبال می‌کند. به عقیده من، حقوق شهروندی به معنای عام آن، می‌تواند تئوری خوبی برای رسانه دینی باشد. با توجه به نسبت میان دین و نیاز مردم، حقوق شهروندی، تئوری مطلوب رسانه دینی خواهد بود.