سناریوهای آموزش و پژوهش حوزه پاسخگوی نیازهای متکثر اجتماعی نیست

حجت‌الاسلام والمسلمین احمد رهدار، رئیس مؤسسه فتوح اندیشه، در گفت‌وگو با ایکنا، در زمینه راهکارهای تحول در حوزه علمیه، گفت: یکی از مناظرات جدی که می‌توان در مورد آموزش و پژوهش در حوزه در نظر گرفت این است که سطح درگیری و تماس اجتماعی حوزه کم است و الگوهای آموزش و پژوهش آن متناسب با تکثرات اجتماعی نیست. به عبارت دیگر، حوزه سناریوهای آموزش و پژوهش کمی دارد و تنوع آن به اندازه تغییرات و تنوعات اجتماعی نیست.

وی افزود: یکسری امور و کارکردها مانند ائمه جمعه و مناصبی مانند عضویت در شورای نگهبان و رده‌هایی از قوه قضائیه همچنین وزیر اطلاعات برای حوزه تعریف شده است، ولی امتداد این نقش‌ها نیازمند آموزش و پژوهش متناسب است؛ مثلاً برای منصب وزارت اطلاعات باید یک مدل آموزش و پژوهش متنوع داشته باشیم؛ زیرا در جامعه چند حزب داریم و هر حزب بخشی از جامعه را نمایندگی می‌کند؛ باید در حوزه متناسب با هر کدام از این احزاب، چند گزینه برای وزارت اطلاعات تربیت شده باشند که اگر حزب الف به قدرت رسید، تک‌گزینه در درون حوزه نباشد و چندین نیروی تربیت شده وجود داشته باشد تا قدرت انتخاب بالا برود.

تناسب با لایه‌ها و درجات اجتماعی

استاد سطح عالی فقه و اصول حوزه با بیان اینکه در مورد ائمه جمعه هم این وضع وجود دارد، زیرا جامعه ما متکثر است، اظهار کرد: برنامه‌های حوزه باید متناسب با لایه‌ها و درجات اجتماعی تعریف شده باشد؛ الان فضای حوزه طوری است که گاهی در مدت 15 تا 20 سال برای همه این سطوح، آموزش و پژوهش با یک فرمول تدوین و تنظیم شده و نمونه بارز آن این است که الان طلاب جامعةالزهراء(س) همان کتبی را می‌خوانند و با همان سبک آموزش می‌بینند که آقایان در حوزه برادران دارند؛ در حالی که امتداد اجتماعی یک طلبه آقا و طلبه خانم یکی نیست؛ البته ممکن است به اندازه دو یا سه واحد درسی هم تفاوت وجود داشته باشد، ولی این مقدار در حوزه علمیه برادران هم وجود دارد.

وی با اشاره به ضرورت تفاوت در روش و آموزش، گفت: اگر کسی می‌خواهد در آینده امام جمعه شود، باید با کسی که قرار است عضو هیئت علمی دانشگاه شود، آموزش و روش متفاوتی داشته باشد. این تنوع وجود ندارد و چون نیست به معنای آن است که کسانی تربیت می‌شوند که ممکن است از نظر فقهی عمیق باشند، ولی لزوماً مفید نیستند؛ البته مفید و عمیق مشکک هستند، ولی غالباً طلاب این گونه‌اند؛ مهارت‌ها و مفیدبودن‌ها بیش از آنکه تابع قواعد آموزشی باشند، غیرقابل مهندسی‌اند و این آسیبی جدی است.

امتداد اجتماعی تحصیل طلاب معلوم نیست

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) بیان کرد: طلبه‌ای که در حوزه علمیه درس می‌خواند تا سال دهم یا پانزدهم هم نمی‌داند امتداد اجتماعی تحصیل او و سرنوشت آینده‌اش چیست؟ چون برای ایفای نقش‌های متعدد، برنامه و فرمول ثابت آموزشی دارد. در بخش پژوهش هم این نقص وجود دارد؛ زیرا اگر قرار است کسی امام جمعه و جماعت شود، قطعاً در تحقیقاتش باید با کسی که برای مجلس خبرگان و شورای نگهبان تربیت می‌شود، متفاوت باشد.

وی با تأکید بر اینکه چشم‌اندازی برای ایفای نقش طلاب تعریف نشده و برای همین آموزش و پژوهش آنها هم دچار مشکل است، گفت: در حالی که واقعاً تلاشها و اقدامات و طرح‌های خوبی در حوزه علمیه انجام می‌شود، ولی گاهی برخی از کسانی که در مناصب بالای حکومتی یا در دانشگاه مشغول تحصیل هستند، می‌گویند که باید یکبار دیگر متناسب با شغلی که داریم، دین را مطالعه کنیم؛ زیرا دروس حوزه ناظر به این جایگاه نیست یا برای این شغل و وظیفه طبقه‌بندی‌ نشده است. این تجربه کسانی است که بیش از 20 سال در حوزه درس خوانده‌اند و بازخوانی دروس، فرصت‌سوزی برای آنان است، گرچه مسیر 25 ساله قبلی را می‌توانند در 5 سال بازخوانی کنند، ولی باز هم وقت کمی هدر نمی‌رود.

اشکالات بر فقه و فقها در فضای مجازی

رهدار در مورد اینکه اشکالاتی بر کارآمدی فقه و روش فقاهتی در فضای مجازی مطرح است و گاهی پررنگ‌تر هم می‌شود، اظهار کرد: از جهات متعدد اشکالاتی وارد است، از جمله بحث قدیمی این است که تا از فقه پرسش نشود، نمی‌تواند پاسخی بدهد و سؤال جدیدی را طرح کند؛ یعنی فقه منطق بحث درونی ندارد، ولی می‌توان گفت که در طول تاریخ با اینکه حکومت اسلامی وجود نداشته است، فقها به بسیاری از مسائل مرتبط با حکومت پرداخته‌اند، بدون آنکه از آنها پرسیده شده باشد.

استاد حوزه علمیه بیان کرد: حتی وقتی حکومت نداشتیم از درون فقه، نظریه فقهی حکومت بیرون آمده و این بهترین شاهد است که علم فقه این گونه که برخی می‌گویند نیست؛ از سوی دیگر نسبت تحولات با علوم صرفاً مختص فقه نیست؛ مثلاً وقتی خیزش علمی صورت می‌گیرد با یک علم خاص جهتی پیدا کرده و سبب رشد آن هم می‌شود. الان شبهات ناظر به فقه بیشتر ناظر به شناسه‌های فقهی است؛ مثلاً آیا فقه می‌تواند مسائل پیچیده جامعه امروزی را درک کند؟ آیا می‌تواند با این قاعده که موضوع‌شناسی کار فقیه نیست و فقط حکم از فقیه است جامعه را اداره کند؟ افراد بسیاری جواب داده‌اند که کفایت نمی‌کند.

وی افزود: پیچیدگی جوامع سبب شده که پیوند وثیقی میان موضوع و حکم وجود داشته باشد؛ یعنی موضوع‌شناسی تبدیل به بُعد حکم‌شناسی شده و فقیهی که مأموریت خود را حکم‌شناسی می‌داند، نمی‌تواند در برابر موضوع‌شناسی بی‎تفاوت باشد؛ اگر کسی قائل به این شد که موضوع‌شناسی بُعد حکم‌شناسی است، رسالت دیگری بر دوش فقها خواهد بود و آن تغییرات روشی در پروسه اجتهاد و استنباط فقهی است. عمده فقها و استادانی که امروز به صورت کلی قائل به فقه، اجتماعی، تمدنی و حکومتی و فقه نظامات هستند، انتقادی جدی به روش‌شناسی استنباط فقهی گذشته دارند که موضوع‌شناسی را به کارشناس واگذار می‌کرد و برای فقیه قلمروی به نام موضوع‌شناسی قائل نبودند.

بخشی از انزوای حوزه معلول فقه بسیط است

استاد حوزه و دانشگاه تأکید کرد: البته فقهایی وجود دارند که به روش فقه سنتی، متناسب با جوامع بسیط عمل می‌کنند که معمولاً ناکارآمدند. تعداد این فقها کم نیستند و مخاطراتی را برای فقه از جمله پیری فقه برای ورود به حوزه اجتماعی ایجاد کرده‌اند؛ فقه در این شرایط کند یا در حالت شدید، متوقف و منزوی می‌شود و بخشی از انزوای حوزه علمیه در شرایط کنونی معلول همین مسئله است.

رهدار با بیان اینکه فقه باید به خود سرعت و پویایی بدهد، اظهار کرد: در مورد شیوع کرونا این بیماری کمک کرد تا بر سر موضوع‌شناسی و روش‌شناسی حتی فقه حکومتی ما چالش ایجاد شود؛ چون بیماری‌ واگیرداری بود و پیامدهای خطرناکی داشت؛ کرونا چالشی در مسیر فقه ایجاد کرد. البته فعالیتهای فقها در طول این چند ماه برای فقاهت ذی‌قیمت بوده است. این اتفاق در مسائل اقتصادی و ... هم رخ داد و چالش ایجاد کرد.