برتری بی‎چون و چرای عدالت بر بخشش در نگاه امیرالمؤمنین(ع) + فیلم

به گزارش ایکنا، به مناسبت ایام ماه مبارک رمضان امسال، پای درس‌گفتار «گزیده‌هایی از نهج‌البلاغه» از زبان عماد افروغ، جامعه‌شناس و پژوهشگر حوزه دین نشسته‌ایم.

عماد افروغ در دوازدهمین قسمت این مجموعه با موضوع «برتری عدالت بر بخشش» به بحث در رابطه با موضوع برتری بی‎چون و چرای عدالت بر بخشش از دیدگاه امام علی(ع) پرداخت که مشروح آن را در ادامه می‌بینید و می‌خوانید.

«در ادامه بحث‌هایی که در مورد توجه امام علی(ع) به عدالت اجتماعی و حساسیت ایشان نسبت به بیت‌المال و پر کردن شکاف‌های درآمدی و طبقاتی داشتیم، حکمت 437 نهج‌البلاغه را برای امروز انتخاب کرده‌ام. این حکمت مانند تمامی خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های نهج‌البلاغه واقعا یک شاهکار بوده و در ساحت نظریه‌پردازی مثال ندارد.

از امام علی(ع) پرسیدند عدل یا بخشش، کدام یک برتر است؟ حضرت(ع) فرمود عدالت. عدالت هر چیزی را در جای خود می‌نهد؛ در حالی که بخشش آن را از جای خود خارج می‌کند. عدالت تدبیر عمومی مردم است؛ در حالی که بخشش گروه خاصی را شامل است، پس عدالت شریف‌تر و برتر است.

عدالت یک حق و تکلیف است. عدالت حق مردم و تکلیف حاکمان است، اما جود و بخشش به این صورت نیست. بخشش نه وظیفه مردم و نه وظیفه حاکمان و اقشار خاص است. جود و بخشش انفاق است و کسی را بابت عدم انفاق مؤاخذه نمی‌کنند، اما عدالت یک امر ساختاری و عام است.

بنده زمانی نشستی در ایتالیا داشتم که پس از آغاز نشست صحبتی با رئیس دانشگاه وابسته به کلیسای واتیکان کردم. ایشان به من می‌گفت که عدالت یعنی بخشش، اما بنده به او گفتم اینطور نیست. بخشش فردی است و هر فردی می‌تواند چیزی را ببخشد یا نبخشد. زمانی که حق دیگری گردن ماست، نمی‌توانیم حق او را از خود ببخشیم؛ چراکه مجاز به این کار نیستیم. بنابراین، باید بیشتر به مسئله عدالت توجه کرد.

اگر فقط به بخشش و مواسات روی بیاوریم و از زیرساخت‌های ساختاری بی‌عدالتی غافل و محروم شویم، نوعی عوامل فریب دهنده در رفتار ما مشهود می‌شود که با این رفتار خود خواسته یا ناخواسته دیگران را فریب می‌دهیم. حتی در برخی موارد به جامعه منت نیز می‌گذاریم که بخششی انجام دادیم یا زمینه آن را فراهم کرده‌ایم. مردم باید آگاه باشند که این مسئله وظیفه حاکمان است که باید تمهیدات لازم را در جهت استقرار عدالت فراهم کنند.

در اینجا پرسشی نیز در رابطه با موضوع اخلاق و عدالت مطرح می‌شود که کدام یک بر دیگری برتری دارد؟ پاسخ این است که اول عدالت بعد اخلاق. زمانی که عدالت در جامعه مستقر شده و همگان از سطح قابل قبول اولیه‌ای از معیارها و استانداردهای زندگی برخوردار شوند، زمینه برای اخلاقی شدن مردم نیز فراهم می‌شود. نمی‌توان ابتدا مردم را به اخلاق دعوت کرد که شاید از دل اخلاقی شدن، عدالت نیز در جامعه مستقر شود. حداقل در این زمینه می‎‌توانیم رابطه متقابل اخلاق و عدالت را مطرح کنیم که این دو با هم رابطه متقابل دارند، یعنی انسان‌های اخلاقی بهتر می‌توانند تحقق‌بخش و بسترساز عدالت اجتماعی باشند. پس عدالت اجتماعی از دیدگاه امام علی(ع) تدبیر عمومی مردم، حق مردم و وظیفه حکمرانی بوده و به مراتب شریف‌تر و برتر از جود، بخشش و مواسات است.