احساس مسئولیت علامه مصباح یزدی درباره مباحث عقلانی

 

با پیروزی انقلاب اسلامی در کشور نظامی مستقر شد که اگر روحانیت وظیفه خود را به درستی انجام دهد زمینه ترویج و نشر معارف اسلامی و تأمین نیازهای فکری جامعه و همچنین نیازهای نظام اسلامی فراهم است و از آن استقبال می‌شود. این نعمت بزرگی است که نصیب روحانیت و حوزه‌های علمیه شده است کما اینکه در عرصه بین‌الملل نیز زمینه ارائه دیدگاه‌های اسلامی، چه در علوم عقلی و چه علوم نقلی فراهم است و البته بخشی از آن شرایط نیز توسط دشمنان ما فراهم شد.

هرچند یکی از دلایل پیشرفت تکنولوژی غربی‌ها استفاده از آن علیه دین و معارف وحیانی بود اما فرصت و ظرفیتی در اختیار نظام جمهوری اسلامی ایران و حوزه‌های علمیه نیز قرار داد تا معارف اسلامی را به اقصی نقاط جهان برسانند. از سوی دیگر این موضوع، ظرفیت، رسالت، مسئولیت و واجبات حوزه علمیه را چندین برابر و سنگین‌تر کرد. مرحوم علامه مصباح همواره دغدغه شناخت وظیفه و عمل به وظیفه را داشتند. ایشان در کنار افق والای معنوی و علمی خودشان که در برخی از حوزه‌ها کم نظیر و حتی بی‌نظیر است یکی از اموری که در مورد آن بسیار احساس مسئولیت می‌کردند مباحث عقلانی حوزه‌های علمیه بود.

 

مرحوم آیت‌الله مصباح، سه دغدغه جدی داشتند که شامل اخلاق و معنویت، علوم قرآنی و در نهایت علوم عقلی بود. ایشان برای هر سه مورد گروه‌هایی را تشکیل دادند و انواع فعالیت‌های مختلفی انجام دادند که به نظرشان لازم بود انجام گیرد و این نشانه نوآوری و آینده‌نگری ایشان است. با وجود اینکه گروه فلسفه مؤسسه امام خمینی(ره) گروهی قوی و دارای محققانی قوی بود اما در عین حال، بحث دایرة المعارف علوم عقلی را از سالیان پیش مطرح و خودشان طرح اولیه و ایده آن را ارائه دادند و حتی در ابتدا در جلساتی که لازم بود حضور پیدا می‌کردند تا این موضوع قوام پیدا کند.

خیلی‌ها وقتی می‌شنیدند قرار است چنین دایرة المعارف تخصصی ایجاد شود با اینکه خودشان اهل حوزه دایرة المعارف بودند اما می‌گفتند چنین کاری ناشدنی است و همواره از یأس و ناامیدی سخن می‌گفتند اما با همت بالایی که علامه مصباح داشت و تشویق و پشتیبانی که می‌کرد این درخت تنومند شد و بعدها همان افراد آمدند و گفتند کاری که ناشدنی بود در مؤسسه امام خمینی(رع) انجام شد. جایگاه دایرة المعارف تخصصی، جایگاه ویژه‌ای است که به لحاظ معرفی ظرفیت‌های عقلانی از توانایی بالایی برخوردار است. میزان قدرت نفوذ دایرة المعارف‌‌های تخصصی قابل مقایسه با هیچ چیز دیگری نیست و اگر به خوبی معرفی شود ده‌ها و صدها برابر مخاطب پیدا می‌کند و افراد، خود را ناچار از رجوع به آن می‌بینند.

 

همچنین اگر این دایرة المعارف‌‌ها به ثمر بنشینند جدا از محتوا و معارف غنی، نوعی از تراث اسلام و شیعه هستند. علاوه بر آن بسیاری از نقدهایی که می‌خواهیم به دیدگاه‌های دیگر داشته باشیم اینجا در قالب یک مقاله علمی و با ظرافت خاصی بیان و کمبود دیدگاه‌های دیگر در این عرصه به خوبی مشخص می‌شود. نکته دیگر اینکه تفوق تفکر عقلانی شیعی بر سایر مکتب‌ها در سایه همین دایرة المعارف‌ها روشن و شفاف از سوی مخاطبان درک می‌شود.

بنده از موقعی که در مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با بخش دایرة المعارف علوم عقلی مرتبط بودم شاهد این هستم که دقت‌های زیادی در این کار صورت گرفته و مسیرهای زیادی پیموده شده است. در آئین‌نامه‌های تدوین شده نهایت اتقان در کار مورد توجه بوده است و افرادی که در آنجا حضور دارند مخصوصاً رؤسای کمیته‌های تخصصی، در حوزه کاری خودشان مسلط هستند. این مجموعه لطفی است که خداوند به مرحوم علامه مصباح داشت و پاداش اخلاص ایشان بود.

 

اگر چنین دایره‌المعارف‌هایی بخواهند به صورت متقن ساماندهی و نوشته شوند نقشه راه آن اصطلاح نامه‌ها به عنوان پیش‌نیاز ضروری هستند و هرقدر اینها متقن باشد دایره‌المعارفی که نوشته می‌شود اتقان بیشتری خواهد داشت و اگر نقص جدی در این اصطلاح‌نامه‌ها باشد انواع مشکلات را در دایرة المعارف به وجود خواهد آورد. خدای را شاکریم که این توفیق نصیب ما شد که خداوند، علامه مصباح را نصیب جامعه ما کرد و مؤسسه‌ای تشکیل دادند و سیر کار را به جایی رسانند که امروز شاهد رونمایی از بخشی از دستاوردهای آن هستیم.